1, 2. (a) Ne a meaalofa ne tuku atu ne te Atua ki a Atamu? (e) Kaia ne tuku atu ei ne te Atua se avaga mō Atamu? (Ke onoono ki te ata i te kamataga.)

E ISI se pogai ne faite ei ne Ieova te lalolagi. Ne fai ne ia “ke fai mo koga e ‵nofo ei a tino.” (Isa. 45:18) A tena tino faka-te-foitino muamua ne faite, ko Atamu, ne ‵lei katoatoa, kae ne tuku atu ne te Atua ki tou tagata se koga nofo fakaofoofogia—ko te fatoaga o Etena. Ko oko eiloa i te fiafia malosi o Atamu ki lakau ‵gali i ei, ko vai e tafetafe ifo i ei, mo manu e tafao‵fao! Kae e isi se mea tāua ‵ki telā ne seki maua ne tou tagata. Ne fakaasi mai ne Ieova a te mea tenā i te taimi ne fai mai ei a ia: “E se ‵lei ma nofo tokotasi te tagata. Ka faite ne au se soa mō ia ke fesoasoani ki a ia.” Ne fai ne te Atua ke ‵nau ‵ki te moe a Atamu, tapale tena ivi kasokaso e tasi, kae “ne faite ne ia te fafine ki te ivi kasokaso tenā.” I te taimi ne ala aka ei Atamu, ne fiafia ‵ki eiloa tou tagata! “Ko fatoa maua se tino e ‵pau mo au, ko ivi mai oku ivi, ko kano mai oku kano,” ko pati a Atamu. “E ‵tau a ia o fakaigoa ko ‘Fafine’ me ne faite ki ivi o te tagata.”—Kene. 2:18-23.

² E fakaofoofogia eiloa te meaalofa a te Atua i te tukumaiga o te fafine me e ‵tau o fai a ia mo fesoasoani ‵lei katoatoa o te tagata. Ne maua foki ne tou fafine se tauliaga fakapito ke fai a tamaliki. A te tonuga loa, “ne fakaigoa ne Atamu a tena avaga ko Eva, me ko ia ko te mātua o tino ola katoa.” (Kene. 3:20) Mafāga o meaalofa fakaofoofogia ne tuku atu ne te Atua ki te tauavaga muamua tenā! Ko  mafai ne lāua o faka‵fua aka a nisi tino faka-te-foitino ‵lei katoatoa. E auala i te faiga tenei, ka fai fakamuli a te lalolagi mo fai se palataiso e nofoaki ne tino ‵lei katoatoa kolā ka pule atu ki nisi mea ola.—Kene. 1:27, 28.

3. (a) Ko te mea ke maua te fakamanuiaga a te Atua, se a te mea ne manakogina ke fai ne Atamu mo Eva, kae se a te mea ne tupu? (e) Ne a fesili ka mafau‵fau tatou ki ei?

³ Ko te mea ke maua ne Atamu mo Eva a fakamanuiaga kolā ne fakatoka mō lāua, e ‵tau mo lāua o faka‵logo ki a Ieova kae talia a tena pulega. (Kene. 2:15-17) Ko te ola fua e ‵tusa mo fakanofoga konā e mafai ei ne lāua o fakataunu a te fuafuaga a te Atua mō lāua. Se mea fakafanoanoa me ne fakamalosigina lāua ne “te gata muamua” ko Satani, kae agasala ki te Atua. (Faka. 12:9; Kene. 3:1-6) Ne pokotia pefea a fāfine i te ‵tekeatuga tenei? Ne a mea ne fakataunu ne fāfine amio atua i taimi ko ‵teka? Kaia e mafai ei o fakasino atu ki fāfine Kelisiano i aso nei e pelā me “se kautau lasi”?—Sala. 68:11.

4. Ko oi e ‵tau o ‵losi ki ei te agasala a te tauavaga muamua?

⁴ I te taimi ne ‵losi atu ki ei mo tena ‵tekeatuga, ne tuku mai ne Atamu a te fakamasakoga se ‵lei tenei: “Ko te fafine tenei ne aumai ne koe ke ‵nofo māua, ne aumai ne ia te fuaga o te lakau ki a au, telā ne kai ei au ki ei.” (Kene. 3:12) I lō te talia ke panaki a ia mo tena agasala, ne taumafai foki Atamu o ‵losi atu ki te fafine mo te Tino telā ne alofa o tuku atu ki a ia te fafine! Ne agasala a Atamu mo Eva, kae ne ‵losi atu ki a Atamu mō te mea ‵se ne fai ne lāua. Tela la, ne tusi mai te apositolo ko Paulo me “ne oko mai ei te agasala ki te lalolagi e auala i te tagata e tokotasi [ko Atamu].”—Loma 5:12.

5. Se a te mea ko oti ne fakatalitonu mai i te taliaga ne te Atua a te pulega telā e tu tokotasi mai i a ia ke pule mō se vaitaimi?

⁵ Ne takitaki‵segina a te tauavaga muamua ke mafau‵fau pelā me e se manakogina ne lāua a Ieova e pelā me ko te lā Pule. Ne fakasae aka ne te mea tenā a te fesili tāua tenei e uiga ki te pulega: Ko oi e ‵tau o pule? Ke tuku mai se tali mō taimi katoa, ne talia ne te Atua a te pulega telā e tu tokotasi mai i a ia ke tumau mō se vaitaimi. Ne iloa ne ia me ka fakatalitonu mai i te taumafaiga tenā me ka sē iku manuia a te pulega telā e tu tokotasi mai i a ia. I senitenali e uke, ne fai ne pulega penā ke taotaomaki a fakalavelave o te kaukāiga o tino. I te senitenali fua tenei ko oti atu, e nofo ki 100,000,000 tino ne ‵mate i taua—kae aofia i ei a te fia miliona o tāgata, fāfine, mo tama‵liki e seai ne olotou mea ‵se ne fai. Tela la, ko lava kae ‵toe a fakamaoniga me “e se mafai ne te tagata telā e sasale o fakatonu a tena ala.” (Iele. 10:23, NW) Mai te iloaga tenā, e taku tonu atu ei ne tatou i a Ieova ko ‵tou Pule.—Faitau te Faataoto 3:5, 6.

6. I atufenua e uke, e pefea a faifaiga e fai ki fāfine?

⁶ Ne maua ne tāgata mo fāfine a faifaiga sē ‵lei mai te lalolagi tenei telā e pule ki ei a Satani. (Fai. 8:9; 1 Ioa. 5:19) A nisi faifaiga fakasauā ne aofia i ei a te maneaneaga o fāfine. E nofo ki te 30 pasene o fāfine e li‵poti mai me ne ta ne se taugasoa tagata. E fakatāua a tāgata i nisi kogā koga me e fai pelā me ka ‵tupu aka latou o faka‵soko a te gafa o te kāiga kae tausi atu ki olotou mātua mo tupuna kolā ko ma‵tua. E isi eiloa ne fenua kolā e ‵kilo atu ki tamaliki fa‵fine e pelā me e se manakogina, tela la, e tokouke atu a pepe fa‵fine e faka‵to i lō pepe ta‵gata.

7. Se vaegā olaga pefea ne tuku atu ne te Atua ki tāgata mo fāfine i te kamataga?

⁷ E mautinoa eiloa me e se fakafiafia atu ki te Atua a faifaiga sē ‵lei e fai ki fāfine. E fai faka‵lei a ia ki fāfine kae āva ki a latou. E fakatalitonu mai a te saga tonu o Ieova ki fāfine me ne faite ne ia Eva ke ‵lei katoatoa kae tuku atu ki ei a uiga kolā e se fai ei a ia e pelā me se tavini kae e pelā me se soa fakaofoofogia o Atamu. Tenā te pogai e tasi “ne kilo atu te Atua ki ana mea katoa ne faite,” i  te fakaotiga o te ono o aso ne faite ei a mea, “fiafia malosi eiloa a ia.” (Kene. 1:31) Ao, ne “fiafia malosi” a Ieova ki “mea katoa” ne faite ne ia. Ne tuku atu ne ia ki tāgata mo fāfine se olaga ‵lei katoatoa i te kamataga!

8. (a) Fakamatala mai a amioga a tino. (e) Mai i tala fakasolopito katoa, ko oi ne fakaasi atu ne te Atua ki ei a tena taliaga?

⁸ Ne olo o ma‵sei a amioga a tāgata mo fāfine mai tua o te ‵tekeatuga i Etena, kae i senitenali ko ‵teka, ne gasolo aka eiloa o ma‵sei atu i lō te taimi muamua. Ne ‵valo mai i te Tusi Tapu me i amioga matagā ka ‵sae aka i “aso fakaoti.” Ko gasolo aka eiloa o salalau a mea ma‵sei e fai ne tino, tela la, konei eiloa a “toe taimi faiga‵ta.” (2 Timo. 3:1-5) Mai tala fakasolopito katoa o tino, ko oti ne fakaasi atu ne te “Aliki [Ieova]” a tena taliaga ki tāgata mo fāfine kolā e tali‵tonu fakamaoni ki a ia, faka‵logo ki ana tulafono, kae ‵nofo mai lalo i a ia e pelā me ko te lotou Pule.—Faitau te Salamo 71:5.

9. E tokofia a tino ne ‵sao i te Lolo, kae kaia?

⁹ I te taimi ne fakamasei ei ne te Atua a te lalolagi sauā mua e auala i te Lolo i aso o Noa, ne nāi tino fua ne ‵sao i ei. Kafai koi ola a taina mo tuagane o Noa i te taimi tenā, ne ‵mate foki latou i te Lolo. (Kene. 5:30) Kae e ‵pau eiloa te tokouke o tāgata mo fāfine ne ‵sao i te Lolo. A tino ne ‵sao i ei ko Noa, tena avaga, ana tamaliki ta‵gata e tokotolu, mo olotou avaga. Ne faka‵sao latou ona ko latou ne ma‵taku ki te Atua kae fai tena loto. Ne māfua mai a te fia piliona o tino konei e ola nei mai tino e tokovalu konā ne ‵lago ki ei a Ieova.—Kene. 7:7; 1 Pe. 3:20.

10. Kaia ne ‵lago ei a Ieova ki avaga a tāgata ma‵tua fakamaoni kolā e ma‵taku ki te Atua?

¹⁰ I tausaga fakamuli ifo, ne ‵lago atu foki te Atua ki avaga a tāgata ma‵tua fakamaoni kolā e ma‵taku ki te Atua. Moi fai ne fa‵meo latou ki te lotou vaega i te olaga, penei, e se ‵lago atu te Atua. (Iuta 16) E faigata ke fakaataata i te mafaufau i a Sala, te avaga a Apelaamo, ne tagi fanoanoa i te taimi ne tiakina ei ne lāua a te gali o Ulo kae ola i faleie e pelā me ne tino sē ‵nofo tumau i te suā fenua. I lō te fai penā, ne ‘fakalogo a Sala ki a Apelaamo kae taku ne ia ko toku aliki.’ (1 Pe. 3:6) Ke mafaufau foki ki a Lepeka, telā se meaalofa mai i a Ieova kae se avaga sē fuafuagina. E seai se fakalotolotolua me “ne alofa Isaako ki a Lepeka telā ne fakamafanafanagina ei tena loto i te galo o tena mātua.” (Kene. 24:67) E fia‵fia eiloa tatou i aso nei me e ‵nofo fakatasi tatou mo fāfine amioatua pelā mo Sala mo Lepeka!

11. Ne fakaasi mai pefea ne fāfine fakafanau Epelu e tokolua a te loto toa?

¹¹ I tausaga ne ‵nofo pologa ei latou i Aikupito, ne gasolo aka eiloa o tokouke a te aofaki o tino Isalaelu, kae ne fai te fakatonuga a Falao ke tamate a pepe tāgata Epelu katoa i te taimi e fa‵nau ei. E ui i ei, ke mafaufau ki fāfine fakafanau Epelu ko Sapela mo Pua, kolā e takitaki ne lāua te kau fakafanau tino. Ona ko te ma‵taku o lāua ki a Ieova, ne loto ‵toa ei lāua o sē talia ke tamate a pepe. Ne fakamanuia ne ia lāua i te faiga o lā kāiga totino.—Eso. 1:15-21.

12. Se a te meafakaofoofogia e uiga ki a Tepola mo Iaeli?

¹² I aso o famasino o Isalaelu, a te fafine e tokotasi telā ne ‵lago ki ei te Atua ko te pelofeta fafine ko Tepola. Ne fakamalosi atu tou fafine ki te Famasino ko Palako kae fesoasoani atu ki tino Isalaelu ke saoloto mai te pulega sauā, kae ne ‵valo mai ne ia me i tavaega o te manumaloga i luga i te kau Kanana e se fano ki a Palako. I lō te fai penā, ka “fakatakavale ne te fafine” telā ka tuku atu ki ei ne te Atua a te takitaki kautau ko Sesela mai Kanana. Tenā te mea ne tupu i te taimi ne tamate ei a ia ne Iaeli telā e sē se tino Isalaelu.—Fama. 4:4-9, 17-22.

13. Se a te mea e fai mai ne te Tusi Tapu ki a tatou e uiga ki a Apikaila?

 ¹³ A Apikaila se fafine tāua telā ne ola i te 11 senitenali T.L.M. A ia se fafine malamalama, kae ko tena avaga, ko Napalu, se tagata sauā, se aoga, kae valea. (1 Samu. 25:2, 3, 25) Ne puipui ne Tavita mo ana tāgata a mea a Napalu mō se vaitaimi, kae i te taimi ne fakamolemole atu ei latou ke maua mai ne olotou mea, “ne tali sē ‵lei a ia ki a latou” kae seai ne mea ne tuku atu ki a latou. Ona ko te lasi o te kaitaua o Tavita i te mea tenei, ne palani ei tou tagata ke tamate a Napalu mo ana tāgata. I te logōga a Apikaila i te mea tenei, ne ave ne ia a mea‵kai mo meainu ki a Tavita mo ana tāgata, kae ne taofi aka i ei a te fakamaligi toto. (1 Samu. 25:8-18) Ne fai fakamuli atu a Tavita ki tou fafine: “Ke vikia te Aliki [Ieova] te Atua o Isalaelu, telā ne uga mai ne ia koe i te aso nei!” (1 Samu. 25:32) Mai tua o te matega a Napalu, avaga ei a Tavita mo Apikaila.—1 Samu. 25:37-42.

14. Se a te galuega ne fesoasoani ki ei a tamaliki fa‵fine a Saluma, kae e tai ‵pau pefea a nisi mea e fai ne fāfine Kelisiano i aso nei?

¹⁴ E tokouke a tāgata, fāfine, mo tamaliki ne ‵mate i te taimi ne fakamaofa ei ne te kautau Papelonia a Ielusalema mo tena faletapu i te 607 T.L.M. A ‵pui o te fa‵kai ne toe faite i te 455 T.L.M. mai lalo i te takitakiga a Neemia. E aofia i a latou kolā ne fesoasoani o toe faka‵lei a ‵pui ko tamaliki fa‵fine a Saluma, se takitaki o te kogā koga e tasi o Ielusalema. (Nee. 3:12) Ne fia‵fia eiloa latou o fai a galuega fatauva. Ko oko eiloa i te loto fakafetai o tatou ki fāfine Kelisiano e tokouke kolā e ‵lago atu mo te loto fia‵fia ki galuega fakatu‵tu i auala kese‵kese e uke i aso nei!

15. Se a te tauliaga ne tuku atu ne te Atua ki te fafine e tokotasi e igoa ki a Malia?

¹⁵ I te senitenali muamua T.A. kae mai mua atu foki, ne fakamanuia ne Ieova a nisi fāfine mai te tukuatuga o tauliaga ‵lei. Ne aofia i a latou ko te tamāfine ko Malia. I te taimi koi fai feagaiga ei mo Iosefa, ne faitama fakavavega a ia i te agaga tapu. Kaia ne filifili ei tou fafine ne te Atua ke fai mo mātua o Iesu? E seai se fakalotolotolua me e maua i a ia a uiga faka-te-agaga kolā e manakogina i te putiakaga o tena tama tagata ‵lei katoatoa mai te folikiga ke oko ki te taimi ko matua ei. Ma‵faga o tauliaga ke fai mo mātua o te ‵toe tagata sili telā ne ola i te lalolagi!—Mata. 1:18-25.

16. Tuku mai se fakaakoakoga e fakaasi mai ei te kilokiloga a Iesu ki fāfine.

¹⁶ Ne alofa atafai malosi a Iesu ki fāfine. Pelā me se fakaakoakoga, mafaufau ki se fafine telā ne ‵tafe tena sua i tausaga e 12. Ne vau a ia mai tua o Iesu i loto i se vaitino kae fakapatele atu ki tena gatu. I lō te kote atu ki tou fafine, ne fai atu a Iesu mo te alofa: “Taku tama, ko ‵lei tou masaki ona ko tou fakatuanaki. Fano mo te filemu mo te malosi mai tou masaki fakalogo‵mae tenā.”—Male. 5:25-34.

17. Se a te vavega ne tupu i te Penitekoso 33 T.A.?

¹⁷ Ne tavini atu a nisi soko fa‵fine o Iesu ki a ia mo ana apositolo. (Luka 8:1-3) Kae i te Penitekoso 33 T.A., e nofo ki te 120 tāgata mo fāfine ne maua ne latou te agaga o te Atua i se auala fakapito. (Faitau te Galuega 2:1-4.) Ko leva ne ‵valo mai a te ‵ligiifoga o te agaga tapu i pati konei: “Ka tuku atu ne au [Ieova] toku agaga ki a koutou katoa; a otou tama ta‵gata mo tama fa‵fine ka takutaku atu ne latou taku fekau . . . ka tuku atu foki ne au a toku agaga ki luga i tavini ta‵gata mo tavini fa‵fine.” (Ioe. 2:28, 29) E auala i te vavega tenā ne fai i te aso o te Penitekoso, ne fakaasi mai ne te Atua me ko sē ‵lago atu a ia ki te Isalaelu aposetate kae ko “te Isalaelu a te Atua,” telā e aofia i ei a tāgata mo fāfine. (Kala. 3:28; 6:15, 16) Ne aofia i fāfine Kelisiano kolā ne ‵kau ki te galuega talai i te senitenali muamua ko tamaliki fa‵fine e tokofa a te tino talai ko Filipo.—Galu. 21:8, 9.

18, 19. (a) Se a te tauliaga ne tuku atu ne te Atua ki tāgata mo fāfine e uiga ki te tapuakiga tonu? (e) Ne a pati a te faisalamo e uiga ki fāfine kolā e folafola atu te tala ‵lei?

¹⁸ I tausaga ki tua o te 1800 tupu, ne nāi tāgata fua mo fāfine ne fakaasi mai ne latou te fiafia tonu ki te tapuakiga tonu. A latou ko takitaki o latou kolā e aofia nei i te fakataunuga o pati fakavaloaga a Iesu: “A ko te tala ‵lei tenei o te Malo ka talai atu ki te lalolagi nofoaki kātoa mo fai se molimau ki atufenua katoa; ko oko mai ei te gataga.”—Mata. 24:14.

¹⁹ A te potukau foliki o Tino A‵koga ki te Tusi Tapu ko fanaka ki luga i se 8,000,000 tupu Molimau a Ieova i aso nei. Ne fakaasi mai ne nisi tino e toko 11,000,000 tupu a te fia‵fia ki te Tusi Tapu mo ‵tou galuega mai te ‵kau atu ki te Fakamanatuga o te mate o Iesu. I te ukega o atufenua, a te tokoukega o tino kolā ne ‵kau ki te Fakamanatuga ne fāfine. A te tokoukega foki o te toko 1,000,000 tupu tino talai tumau o te Malo i te lalolagi kātoa ne fāfine. Ne tuku atu eiloa ne te Atua ki fāfine fakamaoni a te tauliaga ke aofia i te fakataunuga o pati a te faisalamo: “E tuku mai ne Ieova te fakatonuga; kae ko fāfine kolā e folafola atu te tala ‵lei se kautau lasi.”—Sala. 68:11.

20. Ne a vaegā sukesukega e ‵tau o mafaufau faka‵lei tatou ki ei?

²⁰ E se lava te taimi ke sautala tatou ki te tokoukega o fāfine fakamaoni i loto i te Tusi Tapu. Kae e mafai ne tatou katoa o fai‵tau e uiga ki a latou i loto i te Muna a te Atua mo mataupu kolā ne ‵lomi i ‵tou tusi. Pelā me se fakaakoakoga, e mafai ne tatou o mafaufau ‵loto ki te alofa fakamaoni o Luta. (Luta 1:16, 17) A te faitau ki te tusi i te Tusi Tapu telā ne fakaigoa ki te igoa o te tupu fafine ko Eseta mo mataupu e uiga ki tou fafine e mafai o fakamalosi aka i ei a ‵tou fakatuanaki. E mafai o maua ne tatou a mea aoga mai i sukesukega kolā e palani faka‵lei mō Tapuakiga a Kāiga. Kafai tatou e nofo taki tokotasi, e mafai o mafaufau tatou ki mataupu penā i taimi e fai ei a sukesukega totino.

21. Ne fakaasi mai pefea ne fāfine amioatua a te lotou tuku katoatoa atu ki a Ieova i taimi faiga‵ta?

²¹ E fakamanuia eiloa ne Ieova a te galuega talai a fāfine Kelisiano kae ‵lago atu ki a latou i taimi o tofotofoga. Fakatasi mo tena fesoasoani, ne tumau eiloa a fāfine i te fakamaoni mai lalo i te pulega a te kau Nazi mo te kau Kominisi i te taimi ne logo‵mae kae ‵mate atu i ei a nisi tino o latou ona ko te lotou faka‵logo ki te Atua. (Galu. 5:29) I aso nei, e fakamaluga ne ‵tou tuagane mo olotou taina tapuaki katoa a te pulega a te Atua e pelā mo taimi ko ‵teka. Kae ko te ikuga, e pelā mo te fenua mua o Isalaelu, e puke atu a Ieova ki olotou lima fakaatamai kae fai atu: “Sa ma‵taku; au e fesoasoani atu ki a koutou.”—Isa. 41:10-13.

22. Ne a tauliaga i te taimi mai mua e fakamoe‵moe tatou ki ei?

²² I se taimi pili mai mua, ka ‵fuli ne tāgata mo fāfine amioatua a te lalolagi mo fai se palataiso kae fesoasoani atu ki te fia miliona o tino kolā ka toe faka‵tu mai ke tauloto e uiga ki fuafuaga a Ieova. Ke oko atu ki te taimi tenā, faitalia me ko koe se tagata io me se fafine, ke na fakatāua ne tatou a ‵tou tauliaga ke tavini atu ki a ia “tuauma ki tuauma.”—Sefa. 3:9, NW.