“SE A te munatonu?” Tenā te fesili ne fai atu ne Ponitio Pilato, te kovana Loma o te kau Iuta i te senitenali muamua, ki a Iesu, telā ne fai tena fono i mua o te kovana. (Ioane 18:38) Kae ne seki ‵sala tonu eiloa a Pilato ki te munatonu. Kae ne fakaasi atu i tena fesili tena fakalotolotolua mo te fakatauemu. Kae ki a Pilato, a te munatonu ko so se mea fua telā e filifili ne se tino io me ne akoako atu ke talitonu ki ei; e seai eiloa se auala ke fakamautinoa aka ei te munatonu. E penā eiloa a lagonaga o tino e tokouke i aso nei.

Ne fe‵paki a tino ‵lotu i Eulopa i te 16 senitenali mo te fakalavelave e uiga ki mea ne tali‵tonu latou ki ei e pelā me ko te munatonu. Ona ko te mea ne ‵tupu aka latou ke tali‵tonu ki te tulaga pule o te pope mo nisi akoakoga a te lotu, ne ‵teke atu latou ki manatu ‵fou kolā ne fakasalalau atu ne te Lotu Fou, kolā ne salalau atu i Eulopa i te taimi tenā. Ne a mea ne ‵tau o tali‵tonu latou ki ei? E fakaiku aka pefea ne latou a te munatonu?

I te vaitaimi tenā, e tokotolu a tāgata mai i nisi tino, kolā ne fia ‵sala atu ki te munatonu. * Ne a mea ne fai ne latou ke iloa aka ei a te mea tonu mo te mea ‵se? Kae ne a mea ne maua ne latou? Ke onoono aka tatou.

A Wolfgang Capito se tamataene telā ne ‵loto ‵ki tena kilokiloga i mea fakalotu. Se tamaliki ne akoga fakatokita, fakalōia, mo te akoga fakafaifeau, kae ne fai a Capito mo fai se faifeau i tena fa‵kai i te 1512, fakamuli ifo ne fai mo faifeau telā e tafa atu ki te faifeau maluga o Mainz.

Muamua la, ne taumafai a Capito o fakavāivāi a te loto finafinau o tino o te Lotu Fou kolā ne talai atu ne latou se fekau telā e ‵kese mai i akoakoga a te kau Katolika. Kae e seki leva, ne kamata o fakasalalau atu ne Capito a te talitonuga fou. Ne a ana mea ne fai? I te taimi ne lagona ei ne ia a akoakoga kese‵kese, ne talitonu a Capito me “i te ‵toe tusi ‵lei ke fakamasino aka ki ei olotou talaiga ko te Tusi Tapu, me tenā fua te tusi mautinoa,” ne tusi mai a te tino tusitala ko James M. Kittleson. Ne fakaiku aka ne Capito me i akoakoga a te lotu e uiga ki te ‵fuli tonu o te falaoa mo te uaina ki te foitino mo te toto o Iesu mo te faka‵maluga o tino tapu e se fakavae ki te Tusi Tapu. (Ke onoono ki te pokisi ko te “Fakatalitonu Aka me e Mata, e ‵Tonu a Mea Konei.”) A te tiakina atu o tena tulaga maluga telā e tafa atu ki te faifeau maluga i te 1523, ne nofo atu a Capito i te fa‵kai o Strasbourg, ko te laumua o te lotu fou i te taimi tenā.

Ne fai a te fale o Capito i Strasbourg mo fai se koga e fetaui ei a tino ‵teke ki lotu kae ne fai‵pati ki mataupu  fakalotu mo akoakoga e uke i te Tusi Tapu. E tiga eiloa koi akoako atu ne te Lotu Fou a te akoakoga ko te Tolutasi, ne fakaasi atu i tusitusiga a Capito, e ‵tusa mo te tusi ko The Radical Reformation, “me ne seki aofia ne ia i ei a te akoakoga o te Tolutasi.” Kaia? Ne ofo a Capito i te auala ne fakaaoga ei ne se faifeau Sepania ko Michael Servetus a tusi siki i te Tusi Tapu ke ‵teke atu ki te Tolutasi. *

A te ‵teke atu ki te Tolutasi e mafai o aumai i ei a ikuga fakama‵taku, telā ne fakaeteete malosi a Capito i te fakasalalau atu o ana lagonaga. Kae ne lavea atu i ana tusitusiga me ne fakafesili lēmū ne ia te akoakoga o te Tolutasi a koi tuai o fetaui lāua mo Servetus. Ne tusi fakamuli mai se faifeau Katolika me i a Capito mo ana taugasoa ne “kamata o fai ‵funa olotou sau‵talaga, ki akoakoga ‵funa kae ‵loto a te lotu; [kae] ‵teke atu ki te ‵toe Tolutasi Tapu.” I se senitenali mai tua ifo, ne tu muamua eiloa a Capito i te fakasologa o tino tusitala lauiloa kolā ne ‵teke atu ki te Tolutasi.

Ne talitonu a Capito me i te Tusi Tapu ko te fakavae o te munatonu. “Ke fai faeloa te Tusi Tapu mo te tulafono a Keliso mo fakavae ‵mautakitaki o akoakoga fakalotu,” ko ana muna. E ‵tusa mo pati a Dr. Kittleson, ne tumau eiloa i te fai atu o Capito “me i te pogai fakavae o te fakata‵mala o faifeau a‵koga ‵lei ko te sē fakatāua ne latou o te Tusi Tapu.”

Ne fakaasi atu foki ne Martin Cellarius (ne lauiloa foki e pelā me ko Martin Borrhaus), se tamataene telā ne nofo atu i te fale o Capito i te 1526, a te manako malosi ke tauloto ki te munatonu mai te Muna a te Atua.

A Cellarius telā ne fanau i te 1499, se tamaliki loto finafinau i te sukesuke ki akoakoga fakalotu mo te mataupu silisili. Ne talia ne ia se galuega e pelā me se faiakoga i Wittenberg, i Siamani. Ona ko te mea ne ‵lago atu a Wittenberg ki te Lotu Fou, ne kamata o masani a Cellarius mo Matini Lutelu mo nisi tino kolā ne ma‵nako ke faka‵fou a akoakoga a te lotu. Ne faka‵kese pefea ne Cellarius a manatu o tino mai te munatonu i te Tusi Tapu?

E ‵tusa mo te tusi ko te Teaching the Reformation, ne talitonu a Cellarius me i te malamalama tonu e iku mai “i te faitau mo te loto finafinau ki te Tusi Tapu, mo te fakatusatusa faeloa o tusi i te Tusi Tapu, mo te ‵talo fakatasi mo te loto salamo.” Ne a mea ne maua ne Cellarius i tena sukesukega ki te Tusi Tapu?

I a Iulai 1527, ne ‵lomi ne Cellarius a mea ne maua ne ia i se tusi telā e fakaulutala penei On the Works of God. Ne tusi mai a ia me i fakamanatuga a te lotu, e pelā mo te fakaaogaga o te falaoa mo te uaina, ne mea fakatusa fua. E ‵tusa mo pati a te Polofesa ko Robin Barnes, ne fakaaoga foki i te tusi a Cellarius “se fakamatalaga o valoaga i te Tusi Tapu kolā e fakasino atu ki se vaitaimi o fakalavelave mo logo‵maega kae ka ‵soko atu ki ei a te fakafouga o mea katoa i te lalolagi kātoa mo te fakataunuga o mea katoa.”—2 Petelu 3:10-13.

Kae ne laveagofie atu eiloa a tamā fakamatalaga a Cellarius e uiga ki te olaga o Iesu Keliso. E tiga eiloa ne seki ‵teke tonu atu a ia ki te Tolutasi, ne faka‵kese ne Cellarius a te “Tamana Faka-te-Lagi” mai “tena Tama ko Iesu Keliso” kae ne tusi mai me i a Iesu se tokotasi o atua mo tama e uke a te Atua malosi katoatoa.​—Ioane 10:34, 35.

I tena tusi ko te Antitrinitarian Biography (1850), ne lavea ne Robert Wallace me i tusitusiga a Cellarius ne seki aofia i ei a te talitonuga ko te Tolutasi telā ne lauiloa i te 16 senitenali. * Ne fakaiku aka ne nisi tino  ‵poto me ne ‵teke atu a Cellarius ki te Tolutasi. Ne taku a ia e pelā me se mea faigaluega e tasi a te Atua “i te fakaokomaiga o te malamalama e uiga ki te Atua tonu mo Keliso.”

Kāti i te 1527, ne fai foki a Wittenburg mo fai se koga ne nofo i ei a te faifeau ko Johannes Campanus, se tino e tokotasi telā ne lauiloa e pelā me ko te ‵toe tino poto i ana aso. E tiga eiloa ne aofia malosi a ia i te fakafouga o talitonuga fakalotu, ne kamata o se fiafia a Campanus ki akoakoga a Matini Lutelu. Kaia?

Ne ‵teke atu a Campanus ki manatu o te ‵fuliga o te falaoa mo te uaina ki te foitino mo te toto tonu o Iesu mo te manatu me ne tufa atu foki a te foitino mo te toto o Iesu fakatasi mo te falaoa mo te uaina. * E ‵tusa mo te tino tusitala ko André Séguenny, ne talitonu a Campanus me i te “Falaoa, ko te falaoa eiloa, kae e pelā me se fakamanatuga, se fakatusa o te foitino o Keliso.” I se fono ne fai i te 1529 i te Marburg Colloquy, ne sau‵tala ei ki fesili eiloa konei, ne seki talia a Campanus ke fakaasi atu ana mea ne tauloto mai te Tusi Tapu. Mai tua ifo i ei, ne ‵teke atu ana taina i te Lotu Fou i Wittenberg.

Ne seki fia‵fia malosi a tino i te Lotu Fou ki talitonuga o Campanus e uiga ki te Tamana, te Tama, mo te agaga tapu. I tena tusi i te 1532 ko te Restitution, ne akoako atu a Campanus me i a Iesu mo tena Tamana ne tino tokolua kolā e ‵kese. A te Tamana mo te Tama e “tasi,” ko tena fakamatalaga, e pelā me se tagata mo tena avaga e “tasi”—e ‵kau fakatasi, kae koi tokolua eiloa a tino. (Ioane 10:30; Mataio 19:5) Ne lavea ne Campanus me ne fakaaoga i te Tusi Tapu a te tala fakatusa tenā ke fakaasi atu ei me e isi se pulega a te Tamana ki te Tama: “A te ulu o te fafine ko te tagata. A ko te ulu o Keliso ko te Atua.”—1 Kolinito 11:3.

Kae e a te agaga tapu? Ne toe fakasino atu a Campanus ki te Tusi Tapu, i pati ne tusi mai: “E aunoa mo te Tusi Tapu, e seai eiloa ne tusi siki e ‵lago atu ki te Agaga Tapu me ko te tolu o tino . . . E fai te agaga o te Atua mo fai se mea telā e gasuesue, me e fakatoka kae fakataunu ne Ia a mea katoa e auala i tena ‵mana mo ana galuega.”—Kenese 1:2.

Ne taku ne Lutelu a Campanus me se tino pati masei kae se fili foki o te Tama a te Atua. Ne fai atu a te suā tino i te Lotu Fou me e ‵tau o tamate a Campanus. Kae ne seki mataku lele eiloa tou tagata. E ‵tusa mo The Radical Reformation, “ne talitonu a Campanus me i te galo atu o te malamalama tenei mai te kau apositolo mo te Tusi Tapu e uiga ki te tulaga o te Atua mo te tagata ne māfua mai i ei a te fakatamala o te Lotu.”

Ne seki mafaufau lele eiloa a Campanus ke fakatoka se potukau fakalotu. Ne ‵sala atu eiloa a ia mo te sē aoga ki te munatonu, i ana muna ki “potukau lotu fakama‵taku mo nisi lotu.” Tela la, ne fakamoemoe a ia me ka toe faka‵foki mai ne te Lotu Katolika, e auala i se fakafouga, a akoakoga ‵tonu faka-Kelisiano. Kae fakamuli loa, ne puke fakapagota ne tino pulepule o te lotu Katolika a Campanus, kae kāti ne nofo atu a ia i te falepuipui mō tausaga e 20. Ne tali‵tonu a tino tusitala me kāti ne mate atu a ia i te 1575.

A te sukesuke mo te loto finafinau ki te Tusi Tapu ne mafai ei ne Capito, Cellarius, Campanus, mo nisi tino o faka‵kese te munatonu mai i mea ‵se. E tiga eiloa ne seki fetaui katoatoa mo te Tusi Tapu a mea katoa ne maua ne tino konei ne salasala ki te munatonu, ne suke‵suke eiloa mo te loto maulalo a tāgata konei ki te Tusi Tapu kae ne fakatāua malosi ne latou a te munatonu ne tauloto ne latou.

Ne fakamalosi atu a te apositolo ko Paulo ki ana taina Kelisiano: “Ke tofotofo aka a mea katoa; puke ‵mau ki mea ‵lei.” (1 Tesalonia 5:21) Ke fesoasoani atu i tau salasalaga ki te munatonu, ne ‵lomi ne Molimau a Ieova a te tusi telā fetaui ‵lei tena ulutala Ne a Mea e Akoako ‵Tonu Mai i te Tusi Tapu? Ke maua se ‵kopi sē ‵togi, fakamolemole ke onoono ki te itulau e 16 o te mekesini tenei, io me e fano ki te motou Web site, ko te jw.org.