Momo Lie tu Sukilila Elavoko?

Nye nda ca pita la Daniele, umalẽhe wa kala luvei wo kanser wa tukuiwa kocipama ca pita, nda eye ka pumbile elavoko? Nda wa yula hẽ uvei waye? Nda o kasi komuenyo cilo? Citava okuti, ndaño muẽle vana va kolela okuti elavoko li panga ciwa kuhayele, nda va talamapo kamue, osimbu ka va lingile apulilo aco. Eli etosi limue likuete esilivilo. Ka citava okuti tu piãlisapo calua elavoko. Olio ka li mãliko ovina viosi vĩvi.

Vocipama cimue co Televisão CBS News, vulandu umue woku pulisiwa, Ndotolo umue o tukuiwa Nathan Cherney, wa lombolola ohele yoku velisapo calua elavoko poku tata olombei vina vi kasi kohele eye hati: “Kua pitile ale ovitangi viokuti ulume umue wa pisa ukãi waye lukãlu, poku u sapuila okuti ka sokoluile lutate kuenda ka kuatele ovisimĩlo via sunguluka.” Nathan Cherney wamisako hati: “Ovisimĩlo viaco via vetiya oku sima okuti ci tẽliwa oku yuvula oku kuatiwa luvei wombumbu. Kuenje eci uvei waco u livokiya, va popia okuti, omunu ka tẽlele oku liteyuila kombumbu ndomo a sukilile kuenje eci ka ca sungulukile.”

Ocili okuti, vana va kasi luvei umue ka u piti va siata oku liyaka lesakalalo lialua kuenda esumuo. Kuenje ka ca sungulukile okuti, omanu vana va va sole va vokiya vali kocilemo va kuete, poku va kapa eko. Oco hẽ, tu pondola oku sima okuti elavoko ka likuete esilivilo?

Sio, hacoko. Ndotolo Cherney ukuakukũlĩhĩsa evalo kuenda ondimbukiso yuveyi, ale etato li kuete ocimaho, pole, ka maliko uvei ale oku vokiya otembo yomuenyo, o kuatisa ombeyi oku liyeva ciwa loku kuata ekavuluko kohali yaye osimbu amamako oku pandikisa luvei waye. Olondotolo viatiamẽla kuloño waco, vi tava kesilivilo lioku tata olombeyi lonjila yimue yi va sanjuisa ndaño va kasi kohele. Kuli uvangi u lekisa okuti elavoko li pondola oku ci linga loku linga eci ca velapo.

Esilivilo Lie Lavoko

Ndotolo Gifford-Jones haiye ukuasapulo hati, elavoko li kasi “ndovihemba vi kuatisa.” Eye wa kũlĩhĩsa onima ya lilongiso alua a lingiwa oco ku limbukiwe esilivilo lioku tata olombeyi vi kasi kohele lonjila yimue okuti vi liyeva ciwa. Onjila yaco yi kuatisa omanu oku amamako oku kuata elavoko kuenda oku kuata ovisimĩlo via sunguluka. Elilongiso limue lia lingiwa kunyamo 1989 lia situlula okuti olombeyi vina via tatiwa lonjila yaco, via kala otembo yalua komuenyo, ndaño okuti akonomuiso a lingiwa ndopo ka a pitilile petosi lia suapo catiamẽla kocisimĩlo caco. Pole, alilongiso a lingiwa a siata oku lekisa okuti, olombeyi vina vi tatiwa lonjila yimue yi va kuatisa oku kuata esanju, ka va siatele oku yeva esumuo lialua, levalo lialua, puãi vana ka va siatele oku tambula ekuatiso liaco va siata oku pita lovitangi viaco.

Kũlĩhĩsa elilongiso likuavo lia lingiwa, lia konomuisa unene wovisimĩlo via sunguluka kuenda ovisimĩlo ka via sungulukila kuvei wo Koronarianas (DC). Ocimunga cimue ci soka 1.300 kalume va kũlĩhĩsiwa oco va limbuke nda va kuatele ovisimilo via sunguluka ale ovisimĩlo ka via sungulukile catiamela komuenyo. Elilongiso limue lia lingiwa noke liekũi kanyamo, lia situlula okuti ci pitahãla 12 kolopursendu via vana va kala vocimunga caco va kuatele uvei wo DC. Pokati kavo, etendelo lia vana va kuetele ovisimĩlo ka via sungulukile, lialuapo vali okuti lia vana va kuete ovisimĩlo via sunguluka li sule. Laura Kubzansky ulongisi wuhayele kuenda viovituwa vi lekisiwa kosikola Yuhayele Wowiñi ko Harvard wa popia hati:‵ “Onepa yalua yovovangi woku teyuila okuti, ‘ocisimĩlo ca sunguluka’ ci panga ciwa kuhayele, ca siata oku tendiwa okuti yuhembi kuenda ekonomuiso liaco ka lia lingiwile lolonoño. Pole, elilongiso liaco liuhayele lia lekisa okuti oku kuata ovisimilo via sunguluka ci kuatisa kuvei wo vutima.”

Alilongiso amue a lingiwa a lekisa okuti, vana va tenda uhayele wavo okuti wa hongua, ka va kayi lonjanga noke lioku pelaliwa nda vana va tenda uhayele wavo okuti u kasi ciwa. Kua limbukiwavo okuti, oku kala otembo yalua komuenyo ku kuete elitokeko loku kuata ovisimĩlo via sunguluka. Elilongiso limue lia konomuisa okuti vana va kuka va siata oku vetiyiwa lovisimĩlo via sunguluka levi ka via sungulukile viatiamẽla koku kuka. Eci omanu vakuka sapuiwa okuti oku kuka ku kuete elitokeko luloño kuenda ukũlĩhĩso, va fetika vali oku enda longusu kuenda lonjongole. Ocili okuti onima yeyililako ya lisoka ndeyi yitunda koku lipindisa etimba olosemana 12.

 Momo lie ocituwa ca sunguluka ndeci elavoko kuenda ovisimĩlo via sunguluka vi pangela ciwa kuhayele? Citava okuti olonoño ka va kuete elomboloko lia suapo liovisimĩlo kuenda lietimba, oco va ece etambululo lia suapo. Handi vali, vakuoloño va lilongisa ulandu waco, va pondola oku eca ovisimĩlo via suapo. Ndeci, ulongisi umue wo neurologia wa popia hati: “Ca sunguluka oku kuata esanju kuenda oku kuata elavoko. Oku kuata esanju ci tepulula esakalalo kuenda cecelela okuti etimba li talavaya ciwa. Eci ocina cimue cikuavo omanu va pondola oku likolisilako oku linga, oco va seteke oku tata uhayele.”

Ocisimĩlo eci citava okuti ci komohisa olondotolo vimue, la vakuakukomuisa ovisimĩlo kuenda olonoño, va siata oku sima okuti ca tukulukaño, pole ku vakuakulilongisa Embimbiliya hacina cimueko cokaliye. Ci pitahãla 3000 kanyamo apita Soma Salomone wa vetiyiwa oku soneha ovisimilo viaco hati: “Utima umue wesanju u kasi ndovihemba vi kayisa,Pole, utima wa sumua u lingisa etimba oku leñela.” (Olosapo 17:22) Limbuka esunguluko lia situluiwa vocinimbu eci. Ocinimbu ka ci popi hati utima wa sanjuka u kayisa ovovei osi pole oco hati, “ndovihemba vi kayisa.”

Omo liaco, ca sunguluka oku lipula ndoco, nda elavoko lia kaile ovihemba, anga hẽ olondotolo viosi nda ka va ecele onumbi yaco kolombeyi viavo? Handi vali, elavoko li kuatisa calua okuti oku nena lika uhayele ci sule.

Ocisimĩlo ca Sunguluka, Locisimĩlo ka ca Sungulukile, Kuenda Uhayele Wove

Vakuakukonomuisa va limbuka okuti vana vakuete ovisimĩlo via sunguluka va kuatisiwa volonjila vialua omo liovisimĩlo viavo viwa. Va li tunda ciwa kosikola, kupange kuenda kolomapalo vioku pindisa etimba. Kũlĩhĩsa elilongiso limue lia lingiwa kocimunga cimue cakãi coku yoloka. Vakuakupindisa va kũlĩhĩsa ovoloño via vana panga onepa komapalo yaco. Handi vali, vana va panga onepa kocimunga caco va pulisiwa kuenda va soneha lonjila ya suapo elavoko liavo. Onima vakuata ya situlula okuti elavoko liavo lia velelepo elikolisilo liavo kovina viosi via votuiwa lasongui. Momo lie ekolelo kuenda ocituwa ca sunguluka vi kuetele unene walua?

Kua siata oku lilongisiwa calua catiamẽla kocituwa ca sunguluka kuenda kocituwa ka ca sungulukile. Vokuenda kunyamo 1960, akonomuiso amue a situlula eci ka va lavokaile kovituwa viovinyama, cina ca vetiya vakuakukomuisa oku luvikiya ondaka yimue yokuti: “ Ocituwa ca lilongisiwa.” Ovo va limbuka okuti omanu va pondolavo oku tala ohali lonjila yimuamue omo liocituwa caco. Ndeci, vana panga onepa kelilongiso limue va kapiwa onjoela yimue ka ya sungulukile loku va sapuila okuti va ponduile oku imulako onjuela yaco nda va tẽla oku tioka po lo ndimbukiso via suapo. Ovo va tẽla oku tateka onjuela.

Ocina cimuamue ca popiwa kocimunga cavali, pole kokuavo oku tioka olondimbukiso ka ca kuatele esilivilo. O pondola oku sokolola okuti, valua pokati ka vana va panga onepa kocimunga cavali, va kuata esumuo, loku sima okuti ka va ka tẽla oku ci tẽlisa. Koloseteko via lingiwa keteke limuamue, ovo ka va kuamele vali olonumbi. Ovo va pitĩla petosi liokuti ndaño va likolisilako ka va ka ci tẽla ale. Pole, Vocimunga caco cavali, vana va kuete ocituwa ca sunguluka va likala oku vetiyiwa locisimĩlo ka ca sungulukile.

Ndotolo Martin Seligman, una wa kuatisa oku sokiya vimue pokati kakonomuiso atete, wa nolapo oku lilongisa eci catiamẽla kocisimĩlo ca sunguluka leci ka ca sungulukile. Eye wa konomuisa ondongosi onjila yoku sokolola yomanu va tiamisila utima kesumuo. Wa pitila petosi liokuti onjila yaco yoku sokolola, yi tatamisa omanu kovopange alua asulemo omuenyo kuenda a koka okuti va liwekapo oku a tẽlisa. Ndotolo Seligman o malusula eci catiamẽla kocisimĩlo ka ca sungulukile kuenda onima yaco ndoco: “Vakũi avali latãlo anyamo elilongiso, ca mbetiya oku limbuka okuti, nda olonjanja viosi tu kuata ovisimĩlo ka via sungulukile, okuti nda ka tua li tundile ciwa etu tu kuete eko, tu kapa kohele cosi tu linga.”

Pole, ovisimĩlo viaco pamue vikala ndu okuti viokaliye komanu vamue koloneke vilo, pole via kũlĩhĩwa ciwa ku vakuakulilongisa Embimbiliya. Kũlĩhĩsa Olusapo lumue: “Nda wa sumua keteke liohali, ongusu yove yi ka kala yitito.” (Olosapo 24:10) Ndomo ca lekisiwa Vembimbiliya, olio lilombolola lonjila ya suapo okuti esumuo lovisimĩlo viayo ka via sungulukile, vi pondola oku ku upa unene woku linga cimue. Oco puãi, nye o sukila oku linga oco yuvule ocisimĩlo ka ca sungulukile loku vokiya ocituwa ca sunguluka kuenda elavoko komuenyo wove?

 [Picture on page 4, 5]

Elavoko likuete esilivilo