Kunyamo 1913 Isiange, John Mills, eci a kuata 25 kanyamo wa papatisiwa, Kolupale wo Nova Yorke. Manji Russell eye wa linga ohundo yepapatiso. Noke, Isiange wa enda kofeka yo Trinidad, oko a kuela la Constance Farmer, wa kala ukuambili koku lilongisa Embimbiliya. Isiange wa kuatisa ekamba liaye William R. Brown, oku lekisa o “Foto-Drama da Criação.” Ovo vamamako oku ci linga toke eci manji Brown lukãi waye va tumiwa Kocifuka co Afrika kunyamo 1923. Tate la Ina okuti va kuata elavoko liokilu, vamamako oku kala ko Trinidad.

Olonjali viange via kuata eceya komãla, uveli o tukuiwa hati, Rutherford, okuti noke weya oku kala usongui wo Sociedade Torre de Vigia de Bíblias e Tratados. Eci nda citiwa kunyamo 1922 keteke 30 ya Cembanima, va ndiluka hati, Clayton J. Woodworth okuti, eye usonehi watete wo Idade de Ouro, okuti (cilo o Despertai!). Olonjali vietu via tu ĩha epindiso liosi li sikuliwa, ca piãla enene oku kuata ovimãho viespiritu. Ina wa kuatele uloño walua woku vetiya omanu Lovisonehua. Isia wa kuata ombili yalua yoku tu longisa asapulo Embimbiliya, lonjila yimue yi vetiya calua.

Alikolisilo aye a kuata onima yiwa. Pokati ketu tumãla valume, vatatu va pindisiwa Kosikola yo Gileada. Vamukãi vetu vatatu kasi kupange wakundi votembo yosi vokuenda kuanyamo alua ko Trinidad kuenda ko Tobago. Omo lioku longisa kuolonjali vietu kuenda ongangu yavo yiwa, va kũla vokuetu ‘onjo ya Yehova.’ Evetiyo liavo lia tu kuatisa oku “pamela vovitali via Suku yetu.”—Osa. 92:13.

Onjo yetu ya kũlĩhĩwile okuti onjo ya kundi. Momo olonjanja vimue akundi votembo yosi veya konjo kuenda va lombolola eci catiamẽla ku Manji George Young, omisionaliu ko Trinidad kuenda ko Tobago. Olonjali viange via enda oku tukula  lesanju manji Brown lukãi waye va kalela kumosi Kocifuka co Afrika. Cosi eci ca mbetiya oku litumbikavo kupange wakundi votembo yosi, eci nda kuata ekũi kanyamo.

Kotembo yaco alivulu etu, a enda oku situlula ovohembi atavo esanda, ocipululu ca vakualomĩlo kuenda evĩho opulitika. Kuenje kunyamo 1936 asongui vetavo va vetiya nguluvulu yo ko Trinidad oco a imule alivulu etu osi. Pole, tua talavaya lalivulu aco toke eci apua. Akundi va enda oku limba kulala loku ñuañuala lolosikaleta oku eca otuikanda kuenda olopapelo vinene mua sonehiwa esapulo liusoma. Lekuatiso liekãlu liocileñi tua kundila kolonepa viosi vio Tunapuna, ko Trinidad. Upange waco wa tu nenela esanju lialua! Owo wa mbetiya oku papatisiwa eci nda kuata 16 kanyamo.

Ovolandu a pita tete lepata lietu, a ndi kuatisa oku kuata onjongole yoku litumbika kupange wumisionaliu. Onjongole yaco yamamako eci nda enda ko Aruba kunyamo 1944 kuenje nda likongela la Manji Edmund W. Cummings. Kunyamo wo 1945 tua enda Kocipito Conjivaluko, kungende waco tua kala ekũi komanu. Vunyamo wa kuamamo, kua sokiyiwa ekongelo liatete kocifuka caco.

Noke liokatembo kamue nda kundila ekamba limue lio kupange li tukuiwa hati, Oris Williams. Oris wa kala oku teyuila ovina a lilongisa vetavo liaye. Noke lioku lilongisa Embimbiliya Oris wa limbuka ocili Cembimbiliya kuenje wa papatisiwa keteke 5 ya Susu wo 1947. Kuenje tua lisola noke tua kuela. Oris wa fetika upange wakundi votembo yosi kosãi ya Kuvala wo 1950. La Oris esanju liange lia livokiya.

Kunyamo wo 1955 tua lalekiwa Kosikola yo Gileada. Ame la Oris oco tu lipongiyile ocikele caco, tua siapo upange wetu woku sanda eteku, tua landisa onjo yetu kuenda ovina vikuavo tua kuatele kuenje tua siapo o Aruba. Keteke 29 Yevambi Linene, wo 1956, tua mala osikola 27 yo Gileada kuenje tua tumiwa ko Nigeria.

Eci tu sokolola ovina tua pita lavio, Oris wa popia hati: “Espiritu lia Yehova li kuatisa omunu oku litunda ciwa kupange wumisionaliu. Ame sia la kuata onjongole yoku kala omisionalia, ndeci ulume wange. Onjongole yange ya kala yoku kala konjo loku cita omãla. Kuenje nda pongolola ocisimĩlo cange eci nda limbuka okuti oku kunda olondaka viwa, upange umue u sukila onjanga. Eci tua mala osikola yo Gileada, ombili yange yoku kala omisionalia ya livokiyile calua. Eci tua londa vonaviu yi tu kuiwa hati, Queen Mary, manji Worth Thornton, vo seketa ya Manji Knorr wa tu sika hati, ‘Ungende uwa!’ Eye wa tu sapuila hati tu ka talavaya ko Betele. Nda tula ocimuenyo loku popia siti ‘sio!’ Pole, noke yotembo yimue ndeya oku sola oku kala ko Betele kuna nda tambula ovikele vialua. Upange nda sola vali woku kala pocitumãlo coku tambuila akombe. Omo okuti ndi sole omanu, upange waco wa nyĩha epuluvi lioku kũlĩha vamanji ko Nigeria. Valua pokati kavo eci veya oku nyula va sekukila, va kava, va kasi lenyona kuenda onjala. Nda kuata esanju lioku va ĩha ovina va sukilile. Cosi eci, ci tendiwa okuti upange u kola ku Yehova kuenje ca nenela esanju lialua.” Ocili okuti ovikele viosi tua kuata via tu kuatisa oku kula kespiritu.

Ohongele yimue yepata tua kuata ko Trinidad kunyamo 1961, Manji Brown wa lombolola ovolandu amue awa eci a kala ko Afrika. Kuenje nda lombololavo ndomo upange wa kala oku livokiya ko Nigeria. Manji Brown locisola wa ñuata kapepe kuenje wa sapuila tate, hati: A Johnny, ove kua la linga ovina evi vo Afrika, pole, Woodworth wa ci linga!” Isia wa kumbulula hati: “A Worth, amamako! Amamako muẽle!” Evetiyo eli lia vamanji vaco va kasi osimbu vocili, lia vokiya ombili yange yoku tẽlisa ciwa upange woku kunda.

Kunyamo wo 1962, nda tambula epindiso kosikola yo Gileada 37, vokuenda kuolosãi ekũi. Manji Wilfred Gooch mitavaso yo Betele yo ko Nigeria, wa pindisiwa kosikola 38 yo Gileada noke  wa tumiwa ko Inglaterra. Cilo ame ñuete ocikele coku songola o Betele yo ko Nigeria. Ndeci ca lingaile Manji Brown, nda fetikavo oku linga ovongende alua, oku kũlĩha loku sola vamanji ko Nigeria. Ndaño okuti vamanji va kala olohukũi, esanju liavo lia lekisa okuti, ekalo liwa komuenyo ka li tundi koku kuata olombongo, ale ovikuata. Vekalo va sangiwa, ci komõhisa oku mola okuti uwalo wavo wa yela kuenda va liposuisa ciwa kolohongele. Poku linga ungende woku enda Kolohongele Viofeka, valua va endela kolomoto kuenda kolosikaleta. * Koviendelo vimue kua sonehiwile olondaka vimue violusapo. Vimue pokati kavio vievi: “Otuatosi tuovava tu linga okalunga.”

Olondaka evi viocili! Elikolisilo liomunu lomunu li kuete esilivilo; eci tu a kongela lalikolisilo etu. Kunyamo wo 1974, ofeka yo Nigeria oyo tete koku kuata evokiyo lieci ci soka 100.000 kakundi noke lio Estados Unidos. Upange wa livokiya!

Ndaño Luyaki wa kala ko Nigeria kunyamo 1967 toke 1970, upange woku kunda wa kala oku livokiya. Vokuenda kuolosãi vialua vamanji va kala konele yikuavo yolui Biafran, ka va tẽlele ndomo va kopa alivulu ko Filiale. Etu tua sukilile oku ka va tualilako okulia kuespiritu. Ndomo ca lomboluiwa ale kefetikilo, noke lioku likutilila kuenda oku kolela ku Yehova tu yoka olui olonjanja vialua.

Toke etaili ndi ivaluka ovongende aco a koka ohele poku yoka olui Niger, ohele yoku liteyuila kasualali, kovovei kuenda kovitangi vikuavo. Oku pita pokati kasualali o konele yikuavo ka ca lelukile, pole kua kala vali ohele konele yasualali vana va yika onjila ko Biafran. Vuteke umue nda yoka olui Niger, poku endela vombaluku yimue yoku tuta omanu va tunda ko Asaba oku enda ko Onitsha kuenje nda amamako oku kolisa vamanji vakuakunyula akongelo ko Enugu. Kungende ukuavo da vetiya akulu vekongelo ko Aba. Ko Port Harcourt tua malusula lonjanga ohongele yetu eci asualali va iñila ocipepi lolupale luo Biafran.

Olohongele viaco via kuatele esilivilo lialua momo via kuatisa vamanji oku limbuka okuti, Yehova o va sole kuenda o va ĩha olonumbi, vi va kuatisa oku yuvula oku panga onepa kopulitika. Vamanji ko Nigeria va litunda ciwa kovitangi viaco. Ovo va lekisa ocisola cocili cina ci yula olonepele viakova kuenje va likuata omunga. Esumũlũho linene oku kala la vamanji vaco votembo yohali!

Kunyamo wo 1969, Manji Milton G. Hensche, eye wa kala usongui Kohongele Yolofeka losapi hati “Paz na Terra” Kocila ci tukuiwa hati Yanke, ko Nova Yorke kuenda nda lilongisa ovina vialua omo okuti nda kala oñuatisi yaye. Eci ca ñuatisa calua omo okuti kunyamo wo 1970, tua linga Ohongele Yolofeka ko Lagos, Nigeria losapi hati: ‘Omanu Suku a Sanjukila.’ Noke liuyaki, olohongele viaco viofeka via lingiwa lika omo liasumũlũho a Yehova. Ya kala ohongele yimue yi komõhisa omo ya lingiwa kueci ci soka 17 kalimi kuenda pa kala eci ci soka 121.128 komanu. Manji Knorr la manji Henschel kuenda vakuavo va tunda ko Estados Unidos lo ko Inglaterra va mola etendelo linene liolondonge viokaliye lia papatisiwa ci soka 3. 775, okuti lia pitãhala eli lio Pendekoste! Oku pongiya ovina viosi viohongele yaco ka ca lelukile kokuange. Etendelo liakundi lia livokiya calua!

Vokuenda kueci ci pitãhala 30 kanyamo nda talavaya ko Nigeria nda sanjukilile calua upange woku nyula akongelo kuenda olofiliale Vocifuka co Afrika. Olomisionaliu via kuata esanju lialua omo okuti omunu lomunu wa kuatisiwa loku pamisiwa! Ca sanjuisa calua oku lekisa kokuavo okuti ka va ivaliwile! Upange owu wa ndi longisa okuti, oku kapako omanu ci va kuatisa oku kula kuenda oku pama kespiritu loku likuata omunga vocisoko ca Yehova.

Lekuatiso lia Yehova, tua tẽla oku yula ovitangi viosi viuyaki kuenda viovovei. Olonjanja viosi tua mola ekuatiso lia Yehova. Oris wa popia hati:

“Olonjanja vialua kavali ketu tua kuatiwile lomalaria. Eteke limue Worth wambuka kuenje wambatiwa lonjanga kosipitali yo Lagos. Va ndi  sapuila okuti ka kala lomuenyo, pole, wa kaya! Eci uhayele weyamo, eye wa sapuila ndotolo wa kala oku u tata catiamẽla Kusoma wa Suku. Noke liotembo yimue, Ame la Worth tua ka lingile epasu ku ndotolo Mr. Nwambiwe, oco tu vetiye onjongole yaye. Eye wa tava kocili kuenje weya oku linga ukulu wekongelo ko Aba. Nda kuatisavo omanu valua oku kongelamo va muçulmano, oku kala afendeli va Yehova. Tua kuata esanju lialua omo lioku kũlĩha loku sola omanu vo ko Nigeria, ekalo liavo, ovituwa, kuenda elimi.”

Ocina cikuavo tua lilongisa ceci: Oco tu kuate onima yiwa kupange wetu kofeka yikuavo, tua sukilile oku lilongisa elimi lia vamanji ndaño okuti ekalo liavo lia litepa leli lietu.

Noke liotembo yimue tua talavaya ko Betele ko Nigeria, kunyamo wo 1987, tua tambula ocikele cikuavo coku talavaya kupange wumisionaliu kocifuka cimue ca posoka calua ko St. Lucia ko Caribbean. Tua solele upange waco, pole, kua kalavo ovitangi vimue. Ca litepa lo Afrika ceci okuti ulume o kala lakãi valua, pole, ko St. Lucia ocitangi ceci okuti ulume lukãi va kala pamosi okuti ka va tokekisa olohuela. Unene Wondaka ya Suku ya vetiya omanu valua tua longisa Embimbiliya oku linga a pongoloko kekalo liavo.

Omo okuti olohõlo vietu via tepuluka, kunyamo wo 2005 Osungu Yakulu Yolombangi Via Yehova via tu tuma oku ka kala kombala yo Brooklyn ko Nova Yorke. Oloneke viosi ndi pandula Yehova omo lioku nyiha Oris. Pole, kunyamo wo 2015 eye wa fa kuenje toke cilo ñasi lesumuo lialua. Wa kala o nuatisi yiwa, ukuacisola haiye wa lianjele. Vokuenda kueci ci soka 68 kanyamo tua kala pamosi ndo solele calua. Tua limbuka okuti oco tu kuate esanju volohuela kuenda vekongelo, tua sukilile oku sumbila vana vakuete ocikele coku songola, oku ecela, oku kala embombe kuenda oku lekisa epako liespiritu.

Eci tu kuata esumuo ale tu tatiwa lãvi, tu pinga ku Yehova oco a tu kuatise oku amamako oku lekisa ovituwa viwa. Osimbu tu amamako oku linga apongoloko, tua limbuka okuti ovina viosi via kala oku enda ciwa handi vali, tu lavoka ovina viwa kovaso yoloneke!—Isa. 60:17; 2 Va Kor. 13:11.

Ko Trinidad kuenda Tobago Yehova wa sumũlũisa calua upange wolonjali viange kuenda vakuavo ndomo ci lekisa ovolandu, okuti ci soka 9.892, va li kongela kefendelo liocili. Ko Aruba, vamanji valua va likolisilako oku pamisa ekongelo nda kala. Cilo vocifuka caco muli eci ci soka 14 kakongelo. Ko Nigeria, etendelo liakundi lia livokiya eci ci soka 381.398. Cilo vocifuka co St. Lucia ci soka 783 va kasi oku kuatisa Kusoma wa Yehova.

Cilo, ñuete 90 kanyamo. Osamo 92:14 ku popia okuti, vana va kũliwa vonjo ya Yehova: ‘Va imaima epako ndaño va kuka. Va yuka ovava, a talala.’ Ngeca olopandu omo liotembo ñasi kupange wa Yehova. Ocipiñalo nda tambula ca mbetiya oku vumba Yehova lutima wange wosi. Yehova omo liocisola caye cocili, wa ecelela okuti ndi “pamela vovitali via Suku [yange].”—Osa. 92:13.