1-2. (a) Elitokeko lipi li kasi pokati kekalo lietu kuenda lia va Yudea va tiukila ko Yerusalãi? (b) Lombolola ovitangi vimue va Yudea va liyaka lavio. (Tala okakasia hati, “ Koloneke via Hagai via Sakariya kuenda Esera.”)

 ANGA hẽ olonjanja vimue o li sakalaisa leci ci ka pita kovaso yoloneke? Citava okuti wa pumba upange wove woku sanda eteku kuenje ku kuete ndomo o tekula epata liove. Pamue wa sakalala loku kolapo kuepata liove omo liovitangi vio pulitika, lelambalalo, ale oku kuamawa omo liupange woku kunda. O kasi hẽ oku liyaka la vimue pokati kovitangi evi? Nda oco, o ka kuatisiwa calua poku konomuisa ndomo Yehova a kuatisa va Isareli kosimbu eci va liyaka lovitangi vimuamue.

² Va Yudea vana va kala ko Bavulono otembo yalua, va sukilile oku kuata ekolelo lia pama oco va siepo ovokuasi kuenda ekalo liwa lio ko Bavulono loku enda kofeka yimue okuti valua pokati kavo ka va yi kũlĩhĩle ciwa. Eci va pitĩla, ka va kale otembo yalua kuenje va fetika oku kuata ovitangi viekambo liolombongo. Vuviali wo Persia mua kuatavo ombuanja, oku kongelamo elambalalo li tunda kolofeka vina va lisunguile lavo. Ku vamue, ka ca lelukile oku tiamisila utima koku tungiwa kuonembele ya Yehova. Kuenje kunyamo wo 520 O.Y. Yehova wa tuma ovaprofeto vavali Hagai kuenda Sakariya oco va kuatise omanu oku tumbulula ombili yavo kefendelo lia Yehova. (Hag. 1:1; Sak. 1:1) Ndomo tu ka ci mola, evetiyo lia eciwa lovaprofeto vaco, lia nena onima yiwa. Noke lioku pita ci panda 50 kanyamo, vana va tiuka ko Yerusalãi va sukilile vali oku pamisiwa. Esera ukuavisonehua okuti wa kũlĩhĩle ciwa Ocihandeleko, wa tunda ko Bavulono oku enda ko Yerusalãi oco a vetiye afendeli va Suku oku pitisa kovaso efendelo liocili.—Esera 7:1, 6.

3. Apulilo api tu konomuisa vocipama cilo? (Olosapo 22:19)

 ³ Ndeci kosimbu ovitumasuku via Hagai kuenda via Sakariya via kuatisa afendeli va Suku oku amamako oku kolela ku Yehova vokuenda kuelambalalo, ovio vi pondolavo oku tu kuatisa koloneke vilo oku amamako oku kolela kekuatiso lia Yehova poku liyaka lovitangi. (Tanga Olosapo 22:19.) Poku konomuisa esapulo lia Suku lia pitiyiwa la Hagai, Sakariya kuenda ulandu wa Esera, tu ka tambulula apulilo a kuãimo ndeci: Va Yudea vana va tiuka va liyaka ndati lovitangi? Momo lie tu sukilila oku pitisa kovaso ocipanga ca Yehova eci tu liyaka lovitangi? Tu pamisa ndati ekolelo lietu ku Yehova?

4-5. Nye ca kokela va Yudea oku tepulula ombili yavo yoku tunga onembele?

⁴ Eci va Yudea vana va tiuka va pitĩla ko Yerusalãi, va kuatele upange walua woku linga. Lonjanga yalua, va tumbulula utala wa Yehova kuenda va fetika oku tunga onembele. (Esera 3:1-3, 10) Pole, noke ombili yavo yeya oku tepuluka. Momo lie? Momo ovo ka va laikele lika oku tunga onembele, pole, va sukililevo oku tunga olonjo viavo, oku lima ovapia oco va kuate eteku. (Esera 2:68, 70) Handi vali, ovo va sukilile oku liyaka lelambalalo liovanyãli va yonguile oku tateka oku tungiwa kuonembele.—Esera 4:1-5.

⁵ Va Yudea vana va tiuka kumandekua va liyakavo lovitangi viuhukũi kuenda ombuanja yo pulitika. Kaliye ofeka yavo ya tiamẽlele Kuviali wa va Persia. Noke lioku fa kua Kuro soma yo Persia kunyamo wo 530 O.Y., kapiñala kaye Kambise wa tuma olohoka viasualali oco a yule o Egito. Osimbu asualali vaye va kala oku enda Kegito, citava okuti va kisika ku va Isareli oku va ĩha okulia, ovava kuenda olonjo vioku kala loku va kokela ovitangi vialua. Eci Dariu osoma ya kuamamo ya fetika oku viala, vofeka mua kala ovitangi vialua viesino kuenda ombuanja vuviali wo Persia. Ekalo liaco, lia kokela va Yudea va tiuka kumandekua oku sakalala calua ndomo va ponduile oku tekula epata liavo. Omo liovina viosi evi va kala oku liyaka lavio, va Yudea vamue va kuata ocisimĩlo cokuti ka lia kaile epuluvi liwa lioku tumbulula onembele ya Yehova.—Hag. 1:2.

6. Ndomo ca tangiwa ku Sakariya 4:6, 7, ovitangi vipi vikuavo va Yudea va liyaka lavio, kuenda ekolelo lipi Sakariya a eca kokuavo?

⁶ Tanga Sakariya 4:6, 7. Va Yudea ka va liyakele lika locitangi cuhukũi kuenda lombuanja yo pulitika, pole, va liyakavo lelambalalo. Kunyamo wo 522 O.Y., ovanyãli vavo va vetiya ombiali yo Persia oco a tateke oku tumbuluiwa kuonembele ya Yehova. Pole, Sakariya wa sapuila va Yudea okuti Yehova wa laikele oku talavaya lespiritu sandu liaye, oco opeko atateko osi. Kunyamo wo 520 O.Y., Soma Dariu wa ecelela oku amisako lupange woku tunga onembele kuenda wa va ĩha olombongo oco vi kuatise kupange waco. Wa handelekavo oco olonguluvulu vikuavo vio pocitumãlo vi ecevo ekuatiso liavo.—Esera 6:1, 6-10.

7. Eci va Yudea va fetika oku velisapo oku linga ocipango ca Suku asumũlũho api va kuata?

 ⁷ Pocakati ca Hagai kuenda Sakariya, Yehova wa likuminyile kafendeli vaye okuti wa laikele oku va kuatisa nda va pitisile kovaso oku tumbuluiwa kuonembele. (Hag. 1:8, 13, 14; Sak. 1:3, 16) Omo lievetiyo liovaprofeto, va Yudea va fetika vali upange woku tunga onembele kunyamo wo 520 O.Y. kuenje va yi malusula eci handi ka pa pitile anyamo atãlo. Va Yudea omo lioku velisapo oku linga ocipango ca Yehova ndaño va kala oku liyaka lovitangi vialua, Yehova wa va kuatisa poku va ĩha ovina  va sukilile konepa yoketimba kuenda yespiritu. Kuenje, ca va kuatisa oku fendela Yehova lesanju.—Esera 6:14-16, 22.

8. Olondaka vi sangiwa ku Hagai 2:4 vi tu kuatisa ndati oku amamako oku tiamisila utima koku linga ocipango ca Suku? (Talavo etosi.)

⁸ Omo okuti ohali ya piãla yi kasi ocipepi, tu sukila oku pokola kocihandeleko coku linga upange woku kunda. (Mar. 13:10) Pamue ci tĩla kokuetu oku pitisa kovaso upange woku kunda nda tu kasi oku liyaka locitangi cekambo liolombongo. Nye ci tu kuatisa oku velisapo upange wusoma? Oku ivaluka okuti “Yehova ukualohoka” b o kasi letu. Eye o ka tu kuatisa nda tu amamako oku velisapo ovopange Usoma okuti wetu muẽle u sule. Omo liaco, ka tu yokokela cimue.—Tanga Hagai 2:4.

9-10. Ohueli yimue ya limbuka ndati ocili colondaka via Yesu vi sangiwa ku Mateo 6:33?

⁹ Tu kũlĩhĩsi ulandu wa manji Oleg kuenda Irina, c okuti ohueli yimue yakundi votembo yosi. Noke lioku ilukila kocitumãlo cikuavo oco va ka kuatise ekongelo limue, ovo va pumba upange wavo woku sanda eteku omo liovitangi viekambo liolombongo vofeka yavo. Ndaño okuti ka va sangele apa va talavaya vokuenda kunyamo, olonjanja viosi va enda oku tambula ekuatiso lia Yehova kuenda lia vamanji. Nye ca va kuatisa eci va kala oku liyaka lovitangi viaco? Manji Oleg wa popia hati: Kefetikilo tua sumuile calua, pole, “oku litumbika kupange woku kunda ca tu kuatisa oku tiamisila utima kovina via velapo komuenyo.” Osimbu eye kumue lukãi waye va kala oku amamako oku vanjiliya upange woku sanda eteku, va litumbikavo calua kupange woku kunda.

¹⁰ Eteke limue eci va tiuka kupange woku  kunda, va yeva okuti ekamba limue lia kala oku iya kungende u soka 160 kolokilometulu oco a va nenele olonjeke vivali viokulia. Manji Oleg hati: “Keteke liaco tua limbuka vali ekuatiso linene lia Yehova kuenda liekongelo.” Tua kolela okuti Yehova lalimue eteke a ka ivalako afendeli vaye ndaño ekalo liavo li molẽha ndu okuti ka kuli elavoko.—Mat. 6:33.

11. Nye tu pondola oku lavoka nda tua tiamisila utima koku linga ocipango ca Suku?

¹¹ Yehova o yongola okuti tu tiamisila utima kupange woku popela ovimuenyo okuti woku linga olondonge. Ndomo ca tukuiwa  kocinimbu 7, Hagai wa lungula afendeli va Yehova oco va fetike oku linga vali upange u kola woku tumbulula onembele. Nda ovo va ci lingile, Yehova wa va likuminyile oku ‘va sumũlũisa.’ (Hag. 2:18, 19) Letuvo, tu pondola oku kolela okuti Yehova o ka tu sumũlũisa nda tua likolisilako oku pitisa kovaso upange a tu tuma oku linga.

12. Momo lie Esera kuenda va Yudea vakuavo va tiuka kumandekua va sukililile ekolelo lia pama?

¹² Kunyamo wo 468 O.Y., Esera wa linga ungende locimunga cavali ca va Yudea oku tunda ko Bavulono oku enda ko Yerusalãi. Esera la vana va kala oku lingila kumosi ungende va sukilile oku kuata ekolelo lia pama oco va linge ungende. Ovo va sukililevo oku pita volonjila muli ohele yalua omo liovingumba, momo vambatele ulu walua lopalata vina soma a ecele oco vi kapiwe vonembele. Kuenje eci nda ca va kokela oku pundiwa. (Esera 7:12-16; 8:31) Handi vali, noke va limbuka okuti o Yerusalãi ka ya kolelepo. Volupale mua kala omanu vatito kuenda ovimbaka, lolombundi via sukilile oku semulũiwa. Nye tu lilongisila ku Esera catiamẽla koku vokiya ekolelo lietu ku Yehova?

13. Esera wa pamisa ndati ekolelo liaye ku Yehova? (Talavo etosi.)

¹³ Esera wa mola ndomo Yehova a kuatisa afendeli Vaye kotembo yoloseteko. Osimbu ka va pitĩlile kunyamo wo 484 O.Y., Esera citava okuti wa kala ko Bavulono eci soma Ahasuero a eca ocihandeleko coku kundula va Yudea kolonepa viosi Yuviali wo Persia. (Este. 3:7, 13-15) Omuenyo wa Esera wa kala kohele! Kuenje omo liohele yaco, va Yudea “koluvumba luosi” va likandangiya okulia loku lisiõsũila Yehova vohutililo oku sanda olonumbi. (Este. 4:3) Sokolola ndomo Esera la va Yudea vakuavo va liyeva, eci ovanyãli vavo va pondiwa okuti ovo havoko! (Este. 9:1, 2) Ovina via pita kotembo yaco, via pongiyile Esera kovitangi vinene via laikele oku iya kovaso yoloneke kuenda ca vokiya ekolelo liaye liokuti Yehova o kuete unene woku teyuila afendeli Vaye. d

14. Ocina cipi manji umue ukãi a lilongisa eci a tambula ekuatiso lia Yehova vokuenda kuovitangi?

¹⁴ Eci tu limbuka ndomo Yehova a tu teyuila kotembo yovitangi, ekolelo lietu kokuaye lili vokiya. Kũlĩhĩsa ulandu wa manji Anastasia o kasi kutundilo wo Europa. Eye wa pinga oku siapo oku talavaya eci vana va talavayela kumosi va kala oku u kisika oku panga onepa ko pulitika. Eye hati: “Sia la pita vekalo limue okuti ndi suka olombongo.” Noke wamisako hati: “Nda likutilila ku Yehova kuenje nda mola ndomo eye a ndi tata. Nda onjanja yikuavo nda pumba upange, si ka kuata usumba. Nda Isiange wokilu cilo o ndi tata, o ka ndi tatavo kovaso yoloneke.”

15. Nye ca kuatisa Esera oco amameko oku kolela ku Yehova? (Esera 7:27, 28)

¹⁵ Esera wa limbuka eka lia Yehova komuenyo waye. Eci Esera a sokolola olonjanja vialua  Yehova o tata kosimbu, co kuatisa oku kolela Kokuaye. Kũlĩhĩsa olondaka viokuti, “eka lia Yehova Suku yange lia kala lame.” (Tanga Esera 7:27, 28.) Esera wa tukula olondaka vimuamue olonjanja epandu velivulu liambata onduko yaye.—Esera 7:6, 9; 8:18, 22, 31.

16. Kakalo api tu pondola oku limbuka ciwa eka lia Suku? (Talavo ociluvialuvia.)

¹⁶ Yehova o pondola oku tu kuatisa eci tu liyaka locitangi cimue ca tĩla calua. Ndeci, eci tu pinga ku cime cetu oco tu ende kohongele yofeka, ale oco a linge epongoloko limue kesokiyo liupange wetu woku sanda eteku okuti tu enda kolohongele viosi viekongelo, tu pondola oku limbuka ndomo Yehova a tu kuatisa. Citava okuti tu komõha lonima tu kuata. Kuenje ekolelo lietu ku Yehova li pama calua.

17. Esera wa lekisa ndati umbombe vokuenda kuotembo yovitangi? (Talavo ociluvialuvia.)

¹⁷ Esera lumbombe wa likutilila ku Yehova oku pinga ekuatiso. Olonjanja viosi eci Esera a enda oku kuata esakalalo omo liovina a sukilile oku linga, lumbombe wa likutilila ku Yehova. (Esera 8:21-23; 9:3-5) Ekolelo Esera a lekisa ku Yehova, lia vetiyavo vakuavo oku setukula ekolelo liaye. (Esera 10:1-4) Eci tu kuata esakalalo liatiamẽla kovina tu sukila konepa yo ketimba, ale lioku kolapo kuepata lietu, tu sukila oku lekisa ekolelo lietu ku Yehova poku likutilila.

18. Nye ci pondola oku tu kuatisa oku vokiya ekolelo lietu ku Yehova?

¹⁸ Nda tu sanda ekuatiso lia Yehova lumbombe kuenda tu ecelela okuti vamanji va tu kuatisa, ekolelo lietu ku Yehova li ka livokiya. Manji Erika ina umue o kuete omãla vatatu, olonjanja viosi o lekisa ekolelo liokuti Yehova o ko tata, ndaño ceci a lipita locilunga cimue. Vokuenda kuotembo yimue yitito, wa lipita locitangi coku pulumula kuenda coku fisa ulume waye. Eye wa lombolola ndoco ovina viosi via pita: “Ove ku pondola oku kũlĩha selo ndomo Yehova a ka ku kuatisa. Ekuatiso liya lonjila yimue kua lavokaile. Ame nda limbuka okuti Yehova wa vetiya akamba vange oco a tambulule olohutililo viange, kovina ovo va popia kuenda kuevi va linga. Eci ndi lomboluila kakamba vange ovina ñasi oku pita lavio komuenyo wange, ci leluka ovo oku ñuatisa.”

19-20. Nye tu lilongisila ku va Yudea vana ka va tiukilile ko Yerusalãi?

¹⁹ Tu pondolavo oku lilongisa ulandu umue u kuete esilivilo ku va Yudea ka va tẽlele oku  tiukila ko Yerusalãi. Citava okuti, vamue pokati kavo ka va tẽlele oku tiukila omo lioku kuka, oku vela, ale ovikele vepata. Ndaño ndoco, va lieca olumue koku kuatisa vana va kala oku tiukila poku va ĩha ovina via laikele oku sukiliwa koku tungiwa kuonembele. (Esera 1:5, 6) Ci molẽha okuti noke lioku pita 19 kanyamo, tunde eci ocimunga catete ca tiuka ko Yerusalãi, vana va sialele ko Bavulono lopo vamamako oku tumisa olombanjaile ko Yerusalãi.—Sak. 6:10.

²⁰ Ndaño okuti ka tu kuete vali epondolo lioku linga eci tu yongola kupange wa Yehova, tu koleli okuti Yehova o sanjukila alikolisilo tu linga lutima wosi oco tu u sanjuise. Tua ci kũlĩha ndati? Koloneke via Sakariya Yehova wa pinga kuprofeto waye oku panga ekolowa limue liulu kuenda opalata vina via tumiwile lolomandekua via kala ko Bavulono. (Sak. 6:11) ‘Ekolowa liaco linene’ lia kala “ndonjivaluko” yolombanjaile vieciwa lutima wosi. (Sak. 6:14 etosi) Tu koleli okuti, Yehova lalimue eteke a ka ivalako alikolisilo tu linga lutima wosi, oco tu u vumbe vokuenda kuotembo yovitangi.—Va Hev. 6:10.

21. Nye ci tu kuatisa oku tenda ekalo lio kovaso yoloneke lekolelo?

²¹ Ocili okuti, tu kamamako oku liyaka lasakalalo koloneke vilo via sulako kuenda citava okuti ekalo lĩvi li ka livokiya kovaso yoloneke. (2 Tim. 3:1, 13) Omo liaco, ka tu sukila oku sakalala ño enene. Ivaluka olondaka Yehova a sapuilile kafendeli vaye koloneke via Hagai viokuti: “Ame ñasi lene . . . Ko ka kuati usumba.” (Hag. 2:4, 5) Etu tu sukilavo oku kolela okuti Yehova o ka kala letu osimbu tu likolisilako oku linga ocipango caye. Poku kapako ovina tua lilongisa kuprofeto Hagai, Sakariya kuenda kongangu ya Esera, tu ka pamisa ekolelo lietu ku Yehova ndaño tu ka liyaka lovitangi vialua kovaso yoloneke.