PANAYIOTA wa kulila kocifuka cimue co Mediterraneo. Eci a kala umalẽhe, wa kuata onjongole yoku litenga vopulitika. Noke wa talavaya ndu sonehi yocitundo cimue vimbo liaye. Eye wa pita otembo yalua oku endaenda kolonjo viomanu oku kongola olombongo vioku kuatisa ocitundo. Vokuenda kuotembo Panayiota wa fetika oku yeva esumuo. Ndaño okuti omanu va tiamẽlele kocitundo caco va enda oku litukula lolonduko viesumbilo, pole ocame, ocipululu, oku lihoyisa kuenda epela via amamako pokati kavo.

Daniel wa kulila vepata limue lia kakatele calua ketavo kofeka yo Irlanda. Pole, eye ivaluka ombambe ya kala pokati kovitunda via enda oku kolua, oku imba ocela cosande, loku nyana olombongo viovilumba, kuenda ovina va enda oku u longisa okuti nda wa linga ekandu, o timihiwa vifelu viondalu.

Jeffery wa litumbikile kolomĩlu vioku landisa ovina volonaviyu okuti ombala yaco ya kala ko Reino Unido kuenda ko Estados Unidos. Eye ivaluka okuti, olonjanja vialua vakuakulanda la vakuakulandisa va enda oku nyana poku linga olomĩlu lolonalavayi viombiali. Omo liombambe, va nolelepo oku linga cosi citava oco va amameko oku linga omĩlu yaco.

Ocili okuti ovina ndevi via siata. Ombambe koloneke vilo, yi sangiwa kovina viosi omanu va linga ndeci, kopulitika, ketavo kuenda kolomilu. Kelimi Liongelesi ondaka “ombambe” ya tunda kondaka yo Helasi yi lomboloka omunu o liluvikiya. Vokuenda kuotembo, ondaka yaco yeya oku lomboloka omunu o likembisa oco a nyane vakuavo loku tẽlisa ocimãho cimue.

Ombambe yi pondola oku kokela omunu oku lekisa ovituwa vĩvi ndeci, onyeño, oku tema kuenda ocikumbiti. Omanu va lekisiwa ombambe, omo liesumuo, citava okuti va lipula ndoco, “Ombambe! Anga hẽ eteke limue yi ka pua?” Ondaka ya Suku yi tu ĩha esunga lioku kolela okuti, ombambe yi ka pua.

Ndomo ca lekisiwa Vembimbiliya, ombambe ka ya fetikiwile lomanu, pole ya fetika lociluvo cimue cespiritu. Tunde kefetikilo, Satana Eliapu wa liluvikiya poku vanguila vonyõha oco a kembe ukãi watete, Heva. (Efetikilo 3:1-5) Oku upisa opo, omanu valua va siata oku setukula eci ka va tuwile, poku kemba vakuavo, oco va tẽlise ovimãho viavo.

Eci va Isareli va yapuisiwa lefendelo liesanda kuenda locituwa combambe, Suku wa va sapuila olonjanja vialua ovitangi vi pondola oku iyililako. Vonduko yuprofeto Isaya Suku wa popia hati:  “Omanu ava vamẽla kokuange lovimẽla viavo loku sivaya lupopi wavo, osimbu ovitima viavo va vi amisa ocipãla lame.” (Isaya 29:13) Eci va Isareli va likala oku pongoloka, Suku wa ecelela okuti ocitumãlo cavo cefendelo, o Yerusalãi kuenda onembele, yi nyõliwa tete lo Bavulono kunyamo wo 607 O.Y. kuenda lolohoka via va Roma kunyamo wo 70 K.K. Ocili okuti Suku ka ecelelele okuti ombambe yamamako.

Suku Lomõlaye Yesu, va kapako calua omanu vana vakuacili haivo va koleliwa. Yesu kefetikilo liupange waye woku kunda, eci a mola ulume umue o tukuiwa hati Nataneli wa kala loku iya kokuaye, wa popia hati: “U Isareli wocili. Vutima waye ka muli elimbi.” (Yoano 1:47) Nataneli, wa tukuiwilevo okuti Bartolomeu, una wa tiamẽlele 12 liovapostolo va Yesu.—Luka 6:13-16.

Yesu wa kala otembo yalua lolondonge viaye kuenda wa vi longisa oku kuata ovisimĩlo via Suku. Olondonge viaye via sukilile oku yuvula ombambe. Yesu wa pisa ovituwa viombambe via kala pokati kasongui vetavo vo koloneke viaco. Kũlĩhĩsa vimue pokati kovituwa viaco.

Ovo va enda oku linga “ovilinga viesunga” oco va muiwe lomanu. Yesu wa sapuila olonjeveleli viaye ndoco: “Li lavi okuti ovilinga viene viesunga ka vu vi lekisa komanu oco vu muiwe lavo ... ndeci vakuambambe va lingainga.” Eye wa va sapuilavo oco va ece oviali viohenda “vuyombeki.” Va sukilile oku likutilila pokolika, okuti ka va muiwa lomanu. Oco efendelo liavo li taviwe la Isiavo wokilu, va sukilile oku u fendela locili.—Mateo 6:1-6.

Ovo va enda oku pisa lonjanga. Yesu wa popia hati: “Okuambambe! Tete upa ohangalo viso liove, noke o mola ciwa ndomo upa okacinene viso lia manjove.” (Mateo 7:5) Omunu eci a velisapo akulueya a vakuavo, osimbu okuti akulueya aye a velapo, o lekisa eci ka tuwile. Momo “vosi va linga ekandu kuenje va lipumbisa ulamba wa Suku.”—Va Roma 3:23.

Va kuata ovisimĩlo ka via sungulukile. Onjanja yimue oloñame via va Fariseo kumue la vakuacitundo ca Herode, veya ku Yesu oku pulisa eci catiamẽla koku feta elisimu. Lombambe, va sapuila Yesu vati: “Olongisi, tua kũlĩha okuti ove wa koleliwa kuenda o longaisa onjila ya Suku locili.” Kuenje va seteka oku u nyika poku pula vati: “Ca sunguluka hẽ oku feta elisimu ku Kaisare, ale sio?” Yesu wa tambulula hati: “Avakuambambe, momo lie vu nyikila?” Yesu wa va tukula okuti vakuambambe, omo ka va kaile oku sandiliya etambululo liepulilo liavo, pole va yonguile oku u “[pisa] lolondaka viaye.”—Mateo 22:15-22.

Eci ekongelo Liakristão lia tumbikiwa ko Pendekoste yunyamo wo 33 K.K., lia kala vekalo limue okuti ocili kuenda esunga via livokiya. Akristão vocili va li kolisilako oco va maleko ocituwa combambe. Ndeci, Petulu wa kala umue pokati 12 kovapostolo, wa vetiya Akristão oku “pokola kocili [locisola] cocili.” (1 Petulu 1:22) Upostolo Paulu wa vetiya vamanjaye oku lekisa “ocisola ci tunda kutima u yela, haiwo wa sunguluka kuenda kekolelo okuti haliombambeko.”—1 Timoteo 1:5.

Omo Okuti alongiso a Yesu kuenda ovapostolo vaye a kunamelele Kembimbiliya, a kuete unene koloneke vilo ndeci a kuata kocita catete. Upostolo Paulu wa soneha hati: “Ondaka ya Suku yi kasi lomuenyo kuenda yi kuete unene, oyo ya tua calua okuti osipata ya tua olonele vivali yi sule, yi tepisa eci omunu a tuwa kilu leci a tuwa vokati kuenda asokoluilo lupuma, haiyo yi tẽla oku limbuka ovisimĩlo lolonjongole viutima.” (Va Heveru 4:12) Oku lilongisa Embimbiliya loku ambata omuenyo  u litava lalongiso aco, ca kuatisa omanu valua oku siapo ocituwa combambe oco va kale vakuacili kuenda vakuesunga. Kũlĩhĩsa ovolandu atatu a tukuiwa kefetikolo liocipama cilo.

Panayiota wa linga apongoloko komuenyo, eci a tava kelaleko lioku enda kohongele Vonjango Yusoma Yolombangi Via Yehova. Eye ka muile ocituwa combambe pokati ka vamanji. Kuenje wa popia hati: “Nda limbuka ocisola cocili kuenda onjongole va lekisa kokuange, okuti ocituwa cimue sia la mola vokuenda kuanyamo osi nda litumbikile vopulitika.”

Panayiota wa fetika oku lilongisa Embimbiliya, toke eci a papatisiwa. Tunde kotembo yaco, pa pita ale 30 kanyamo. Kuenje wa popia ndoco: “Omuenyo wange cilo u kuete esilivilo. Enene vali eci ngenda oku kunda catiamẽla Kusoma wa Suku okuti, oyo onjila ya velapo yoku lekisa esunga. Eci ka ca lisokele leci nda endaile kolonjo viomanu oku kuatisa ocitundo copulitika.”

Daniel wa vokiya ukamba waye la Suku, kuenje wa tambula ovikele vimue vekongelo. Pole noke yanyamo amue, wa linga ocina cimue ka ca sungulukile, kuenje utima waye wa fetika oku u vetela evelo. Eye wa popia hati: “Omo liombambe nda enda oku mola vetavo nda kala, nda siapo ovikele nda kuatele vekongelo. Momo sia yonguile oku lekisa ku vamanji ekalo limue lia sunguluka, pole hacoko nda tuwa.

Noke yotembo yimue, Daniel wa limbuka okuti wa ponduile oku tambula vali ovikele vekongelo lutima wa yela, kuenje wa sanjukila oku tambula ovikele viaco. Ocituwa caco, ca siata lika pokati komanu vana va vumba Suku locili. Ovo va lilongisa oku “upa [tete] ohangalo” vovaso avo oco noke “[vope] okacinene” viso lia vamanjavo.

Jeffery okuti wa litumbikile koku linga olomilu, wa popia hati: “Ukũlĩhĩso wange Wembimbiliya wa livokiya, kuenje nda limbuka okuti sia ponduile vali oku kala ondandisi yimue ya loñolõha koku vetiya omanu oco va lande omĩlu lonjanga. Nda kuatisiwa lovinimbu vimue Viembimbiliya ndeci elivulu Liolosapo 11:1, kuna ku tu sapuila okuti, ‘omesaliso yeliaño Yehova o yi nyale.’” Omo liaco, Jeffery wa lilongisa oku kuata ovisimĩlo via sunguluka kovina viosi a linga, ci kale la vamanji ale sio, okuti ocituwa cimue ca litepele la vana va yonguile oku nyika Yesu catiamẽla koku feta elisimu.

Onepa yalua Yolombangi Via Yehova koluali luosi, va siata oku likolisilako oku kapako eci va lilongisa Vembimbiliya. Ovo va “[wala] omunu wokaliye una wa lulikiwa locipango ca Suku, lesunga liocili.” (Va Efeso 4:24) Tu ku vetiya oku sandiliya Olombangi Via Yehova, oco va ku kuatise oku lilongisa ohuminyo ya Suku yatiamẽla koluali luokaliye. “Muna mu kala esunga” okuti ombambe sio.—2 Petulu 3:13.