1, 2. (a) Ndi vhufhio vhuṱanzi vhu sumbedzaho uri ni mudzulapo wa Muvhuso wa Mudzimu? (b) Ndi ngani nga zwiṅwe zwifhinga Ṱhanzi dza Yehova vho kombetshedzea u lwela mbofholowo ya vhurabeli?

 NAA ni mudzulapo wa Muvhuso wa Mudzimu? Samusi ni muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova, ni mudzulapo ngangoho! Ndi mini tshi sumbedzaho uri ni mudzulapo? A si ḽiṅwalwa ḽa vhuendi kana ḽiṅwe ḽiṅwalwa ḽa muvhuso. Nṱhani hazwo, vhuṱanzi ha zwenezwo nḓila ine na gwadamela ngayo Yehova Mudzimu. Vhurabeli ha ngoho a vhu kateli zwine na zwi tenda fhedzi. Vhu katela na zwine na zwi ita—u thetshelesa haṋu milayo ya Muvhuso wa Mudzimu. Kha riṋe roṱhe, vhurabeli hashu vhu kwama masia oṱhe a vhutshilo hashu, u katela na nḓila ine ra ṱhogomela ngayo miṱa yashu na zwine ra zwi ita musi hu na thaidzo dza mutakalo.

² Naho zwo ralo, nga zwiṅwe zwifhinga shango ḽine ra tshila khaḽo a ḽi ṱhonifhi vhudzulapo hashu vhune ra vhu dzhiela nṱha kana zwine zwa ṱoḓea u itela uri ri tshile u tendelana na ṱhoḓea dzaho. Miṅwe mivhuso yo lingedza u thivhela vhurabeli hashu kana u vhu fhelisa lwa tshoṱhe. Nga zwiṅwe zwifhinga, vhavhusiwa vha Kristo vho kombetshedzea u lwela mbofholowo ya u tshila nga milayo ya Khosi ya Vhumessia. Naa zwenezwo zwi a mangadza? Na kathihi. Kanzhi vhathu vha Yehova nga zwifhinga zwa Bivhili vho vha vha tshi anzela u lwela mbofholowo ya u gwadamela Yehova.

 3. Ndi nndwa ifhio ye vhathu vha Mudzimu vha sedzana nayo misini ya Mufumakadzi Esitere?

³ Sa tsumbo, misini ya Mufumakadzi Esitere, vhathu vha Mudzimu vho vha vha tshi fanela lwela vhutshilo havho. Ndi ngani? Hamani, Gota Ḽihulwane ḽivhi, o humbela Khosi ya Peresia Ahasiverosi uri Vhayuda vhoṱhe vhe vha vha vha tshi dzula shangoni ḽa khosi vha vhulahwe nga nṱhani ha uri ‘milayo yavho yo vha i sa fani na ya dziṅwe dzitshakha.’ (Esit. 3:8, 9, 13) Naa Yehova o ṱutshela vhashumeli vhawe? Hai, o fhaṱutshedza vhuḓidini ha Esitere na Maradokai ha u ya phanḓa ha Khosi ya Peresia uri i tsireledze vhathu vha Mudzimu.—Esit. 9:20-22.

 4. Ndi mini zwine ra ḓo zwi haseledza kha yeneyi ndima?

⁴ Hu pfi mini nga musalauno? Samusi ro zwi ṱhogomela kha ndima dzo fhiraho, nga zwiṅwe zwifhinga vhavhusi vha re na maanḓa vho pikisa Ṱhanzi dza Yehova. Kha yeneyi ndima, ri ḓo haseledza dziṅwe nḓila dze mivhuso yeneyo ya lingedza ngadzo u thivhela nḓila yashu ya vhurabeli. Ri ḓo livhisa ṱhogomelo kha masia mararu a ndeme: (1) pfanelo ya u vha hashu ndangulo na u ita vhurabeli hashu nga hune ra funa, (2) mbofholowo ya u khetha ngalafho u  tendelana na maitele a Bivhili, na (3) pfanelo ya uri vhabebi vha aluse vhana vhavho u tendelana na zwilinganyo zwa Yehova. Kha sia ḽiṅwe na ḽiṅwe, ri ḓo vhona nḓila ye vhadzulapo vha Muvhuso wa Vhumessia vha lwa ngayo nga tshivhindi uri vha tsireledze vhudzulapo havho ha ndeme na nḓila ye vhuḓidini havho ha fhaṱutshedzwa ngayo.

 5. Vhakriste vha ngoho vha vhuyelwa nga nḓila-ḓe nga u ṱanganedzwa nga lwa mulayo?

⁵ Naa ri a ṱoḓa u ṱanganedzwa lwa mulayo nga mivhuso ya vhathu uri ri gwadamele Yehova? Hai, fhedzi u ṱanganedzwa nga lwa mulayo zwi ita uri zwi ri lelutshele u ita zwithu zwine zwa tshimbidzana na vhurabeli hashu—sa tsumbo, u ṱangana roṱhe ro vhofholowa Holoni dzashu dza Muvhuso na Holoni dza Maguvhangano, u gandisa na u rumela khandiso dzashu dza Bivhili kha maṅwe mashango na u vhudza vhathu mafhungo maḓifha khagala, ri sa thithiswi. Mashangoni manzhi, Ṱhanzi dza Yehova vho ṅwaliswa lwa mulayo nahone vha ḓiphina nga mbofholowo i fanaho na ya vhurereli vhuṅwe na vhuṅwe ho ṅwaliswaho nga lwa mulayo. Ndi mini zwe zwa itea musi mivhuso i tshi hana u ri ṅwalisa nga lwa mulayo kana i tshi lingedza u thivhela mbofholowo yashu?

 6. Ṱhanzi dza Yehova ngei Australia vho sedzana na khaedu ifhio mathomoni a vho-1940?

⁶ Australia. Mathomoni a vho-1940, muvhusi-mudzhenerala wa ngei Australia o amba uri zwine ra zwi tenda zwi na “khombo” nga nṱhani ha uri zwi ita uri vhathu vha si lwele shango ḽa havho. Mushumo washu wo mbo ḓi thivhelwa. Ṱhanzi a dzo ngo tsha kona u huwelela dzo vhofholowa, tshumelo dza Bethele dzo mbo ḓi valwa nahone ha dzhiiwa na Holo dza Muvhuso. U tou vha na khandiso dzashu dza Bivhili zwo vha zwo thivhelwa. Nga murahu ha u shuma tshiphirini lwa miṅwaha yo vhalaho, Ṱhanzi dza ngei Australia dzo wana mbofholowo. Nga ḽa 14 June, 1943, Khothe Khulwane ya ngei Australia ya fhelisa honoho u thivhelwa.

7, 8. Ṱalusani nndwa ya mbofholowo ya vhurabeli ye vhahashu vha ngei Russia vha i lwa, lwa miṅwaha yo vhalaho.

⁷ Russia. Ṱhanzi dza Yehova vho fhedza mahumi a miṅwaha vho thivhelwa nga Vhakomunisi, fhedzi vha fheleledza vho ṅwaliswa nga lwa mulayo nga 1991. Nga murahu ha u fhandekana ha Soviet Union, Ṱhanzi dza Yehova vho ṱanganedzwa nga lwa mulayo nga Muvhuso wa Russia nga 1992. Naho zwo ralo, nga murahu ha tshifhinganyana, vhaṅwe vhatovholi—zwihuluhulu vhane vha dzhena Kereke ya Orthodox ya Russia—vho dinwa nga u vhona tshivhalo tshashu tshi tshi khou engedzea nga u ṱavhanya. Vhatovholi vho rumela milandu miṱanu ya u pfuka mulayo malugana na Ṱhanzi dza Yehova vhukati ha 1995 na 1998. Muhaṱuli ho ngo vhuya a wana vhuṱanzi ha uri Ṱhanzi dzo khakha. Nga zwenezwo, vhatovholi vhe vha vha vho ḓiimisela vha vula mulandu wa u lwisana na Dziṱhanzi nga 1998. Ṱhanzi dzo kunda lwa u thoma, fhedzi vhatovholi vha lwisana na yeneyo khaṱulo nahone Ṱhanzi dza kundwa musi hu tshi itwa mbilaelo nga May 2001. Mafhungo avho a dovha a sengiwa khothe nga October nga wonoyo ṅwaha, zwa ita uri nga 2004 hu dzhiiwe phetho ya uri hu fheliswe ndangulo i re mulayoni ya Dziṱhanzi ngei Moscow na u thivhela mishumo yayo.

 ⁸ U tovholwa huhulwane ha tevhela. (Vhalani 2 Timotheo 3:12.) Ṱhanzi dza pungaidzwa na u rwiwa. Khandiso dza vhurereli dza dzhiiwa; u hira dzinnḓu kana u fhaṱa zwifhaṱo zwa vhurabeli zwa thivhelwa tshoṱhe. Edzani u humbula nḓila ye vhahashu vha tshinnani na vha tshisadzini vha ḓipfa ngayo musi vho sedzana na honoho vhuleme! Ṱhanzi dzo vha dzo no isa eneo mafhungo Khothe ya Yuropa ya Pfanelo dza Vhathu [European Court of Human Rights (ECHR)] nga 2001, nahone dza rumela muṅwe muvhigo Khothe nga 2004. Nga 2010, ECHR ya swikelela phetho yayo. Khothe ya zwi ṱhogomela uri muvhuso wa Russia wo vha wo thivhela Dziṱhanzi nga nṱhani ha vengo nahone ya tshea uri ho vha hu si na tshiitisi tsha uri hu tevhelwe phetho dza khothe ṱhukhu, samusi ho vha hu si na vhuṱanzi ha uri hu na zwe Ṱhanzi dza tshinya. Khothe ya dovha ya amba uri honoho u thivhela ho vha ho itelwa u ṱangula Dziṱhanzi pfanelo dza lwa mulayo dzine vha vha nadzo. Phetho ye ya dzhiiwa nga Khothe yo ita uri Ṱhanzi dzi vhe na mbofholowo ya vhurereli. Naho vhavhusi vho fhamba-fhambanaho vha ngei Russia vho kundwa u tevhela tsheo ya ECHR, vhathu vha Mudzimu kha ḽeneḽo shango vho ṱuṱuwedzea vhukuma nga u kunda ho raloho.

9-11. Kha ḽa Greece, vhathu vha Yehova vho lwela hani mbofholowo ya u ṱanganela vhoṱhe kha vhurabeli nahone mvelelo dzo vha dzifhio?

⁹ Greece. Nga 1983, Titos Manoussakis o hira lufhera ngei Heraklion, Crete, u itela uri tshigwada tshiṱuku tsha Ṱhanzi dza Yehova tshi ṱangane henefho u itela vhurabeli. (Vhaheb. 10:24, 25) Naho zwo ralo, mufunzi wa Orthodox a mbo ḓi hwelela Dziṱhanzi kha vhavhusi vha muvhuso, a tshi khou gungulela uri Ṱhanzi dzi shumisa lufhera u itela vhurabeli. Ndi ngani? Nga nṱhani ha uri zwine zwa tendwa nga Dziṱhanzi zwo fhambana na zwine Kereke ya Orthodox ya zwi tenda! Vhavhusi vha vhona mulandu Titos Manoussakis na dziṅwe Ṱhanzi tharu dza henefho. Vho lifhiswa nahone vha valelwa dzhele lwa miṅwedzi mivhili. Samusi Ṱhanzi vhe vhadzulapo vha fulufhedzeaho vha Muvhuso wa Mudzimu, vho zwi ṱhogomela uri khaṱulo ya khothe i khou tshinya mbofholowo yavho ya vhurabeli, nga zwenezwo vha isa mulandu wavho khothe ṱhukhu dza henefho nahone vha fheleledza vho swika na kha ECHR.

¹⁰ Mafheleloni, nga 1996, ECHR ya dzhia phetho ye ya vha i songo lavhelelwa nga vhapikisi vha vhurabeli ho kunaho. Khothe ya amba uri “Ṱhanzi dza Yehova na vhone ndi ‘vhurereli vhu ḓivhiwaho’ samusi zwo ṱaluswa kha mulayo wa Greece” na uri phetho dza khothe ṱhukhu dzo “kwama nga ho livhaho mbofholowo yavho ya vhurereli.” Yeneyo Khothe ya dovha ya wana uri zwo vha zwi si mahaḓani a muvhuso wa Greece u “ita phetho ya uri pfunzo dzavho dza vhurereli kana zwine vha zwi shumisa u phaḓaladza dzenedzo pfunzo ndi zwa lwa mulayo.” Zwigwevho zwe zwa vha zwo ṋewa Dziṱhanzi zwa shandulwa nahone vha dovha vha vha na mbofholowo ya vhurabeli!

¹¹ Naa ḽeneḽo gundo ḽo tandulula mafhungo ngei Greece? Zwi ṱungufhadzaho ndi uri a zwo ngo ralo. Nga 2012, mulandu u fanaho na wonoyo wo tandululwa ngei Kassandreia, Greece, nga murahu ha nndwa ya lwa mulayo yo dzhiaho miṅwaha i ṱoḓaho u vha 12. Kha  uyu mulandu u pikiswa ho vha ho thomiwa nga mubishopo wa Orthodox. Khoro ya Shango, khothe khulwane vhukuma ya ḽa Greece, yo dzudzanya eneo mafhungo nga u ima na vhathu vha Mudzimu. Khothe yo amba nga ha mulayothewa wa Greece une wa ṋea vhathu mbofholowo ya vhurereli nahone ya hanedza u pomoka he ha vha hu tshi anzela u itwa ha uri Ṱhanzi dza Yehova ndi vhurereli vhu sa ḓivhiwi. Khothe yo ri: “Pfunzo dza ‘Ṱhanzi dza Yehova’ a dzo ngo dzumbama, nahone vhurereli havho vhu a ḓivhea.” Miraḓo ya tshivhidzo tshiṱuku ngei Kassandreia yo takala ngauri zwino vha vho kona u fara miṱangano Holoni yavho ya Muvhuso.

12, 13. Kha ḽa Fura, vhapikisi vho lingedza hani u ‘ita vhutshinyi nga mulayo’ nahone ha vha na mvelelo dzifhio?

¹² Fura. Vhaṅwe vhapikisi vha vhathu vha Mudzimu vho shumisa vhukwila ha u ‘ita vhutshinyi nga mulayo.’ (Vhalani Psalme ya 94:20.) Sa tsumbo, vhukati ha vho-1990, vhalangi vha zwa muthelo ngei Fura vho ṱola masheleni a Association Les Témoins de Jéhovah (ATJ), ine ya vha iṅwe ya ndangulo dza lwa mulayo ine ya shumiswa nga Ṱhanzi dza Yehova ngei Fura. Minisita wa zwa masheleni o ṱalusa tshipikwa tshone-tshone tsha u ṱoliwa ha masheleni a ri: “Honoho u ṱolwa ha masheleni hu nga ita uri yeneyo ndangulo i thivhelwe nga lwa mulayo kana i dzhielwe vhukando nga khothe . . . , zwine zwa ḓo ita uri mishumo ya ndangulo i thenga-thenge kana i si tsha kona u shuma shangoni ḽashu.” Naho hu songo waniwa vhukhakhi musi hu tshi ṱolwa masheleni a ndangulo, vhalangi vha zwa masheleni vho thelisa ATJ mutheo wa nṱhesa. Arali honoho vhukwila vhu bvelele, ho vha vhu tshi ḓo vha ho ita uri vhahashu vha vale ofisi ya davhi nahone vha rengise zwifhaṱo u itela uri vha kone u badela wonoyu muthelo muhulwane. Zwenezwo zwo ṱungufhadza vhathu vha Mudzimu, fhedzi a vho ngo kulea nungo. Ṱhanzi dzo lwisana vhukuma na honoho u farwa nga nḓila i si yavhuḓi, dza fheleledza dzo isa mulandu khothe ya ECHR nga 2005.

¹³ Khothe ya ḓivhadza khaṱulo yayo nga ḽa 30 June, 2011. Yo ima na ḽa uri samusi vhathu vhe na mbofholowo ya vhurereli, Muvhuso a wo ngo fanela u ṱolisisa pfunzo dza vhurereli u vhona arali dzi mulayoni kana u ṱolisisa nḓila ine vhurereli ha ita ngayo zwithu u vhona arali i mulayoni, nga nnḓa ha musi vhurereli vhu tshi vho kaludza zwithu. Zwiṅwe hafhu, Khothe yo ri: “U lifhiswa muthelo . . . zwo vha zwi tshi ḓo ita uri thundu dza ndeme dza ndangulo dzi si tsha shuma, zwa ita uri vhashumi vha ndangulo vha si tsha kona u ita vhurabeli havho vho vhofholowa.” Khothe yoṱhe ya ita phetho ye ya ima na Ṱhanzi dza Yehova! Zwe zwa takadza vhathu vha Yehova ndi uri muvhuso wa Fura wo fheleledza wo vhuisa muthelo we wa vha wo theliswa ATJ u na nzwalelo nahone u tendelana na ndaela ya Khothe, wa vhuyedzedza ofisi ya davhi zwanḓani zwa Dziṱhanzi.

14. Ni nga thusa hani u lwela mbofholowo ya vhurabeli?

¹⁴ U fana na Esitere na Maradokai vha kale, vhathu vha Yehova ṋamusi vha a lwela mbofholowo ya u gwadamela Yehova nga nḓila ye a laedza ngayo. (Esit. 4:13-16) Naa hu na zwine na nga zwi ita? Ee. Ni nga rabelela vhahaṋu vha tshinnani na vha tshisadzini vhane zwa zwino vha khou tambula nga ṅwambo wa u shayea ha khaṱulokwayo  siani ḽa mulayo. Thabelo dzo raloho dzi nga vha thuso yo khwaṱhaho vhukuma kha vhahashu vha tshinnani na vha tshisadzini vha re fhasi ha vhuleme na u tovholwa. (Vhalani Yakobo 5:16.) Naa Yehova u a fhindula thabelo dzo raloho? Magundo ashu a khothe a sumbedza uri u a dzi fhindula!—Vhaheb. 13:18, 19.

15. Ndi zwithu zwifhio zwine vhathu vha Mudzimu vha zwi dzhiela nzhele malugana na mashumisele a malofha?

¹⁵ Samusi ro zwi ṱhogomela kha Ndima ya 11, vhadzulapo vha Muvhuso wa Mudzimu vho wana vhulivhisi vhu bvaho Maṅwaloni ha u iledza u shumisa luvhi malofha, zwine zwa vha maitele o ḓoweleaho vhukuma ṋamusi. (Gen. 9:5, 6; Lev. 17:11; vhalani Mishumo 15:28, 29.) Naho ri sa tendi u shelwa malofha, ri ṱoḓa uri riṋe na vhafunwa vhashu ri wane ngalafho ya vhuimo ha nṱha, tenda yeneyo ngalafho i sa lwisani na milayo ya Mudzimu. Khothe khulwane dza mashango manzhi dzo no zwi ṱhogomela uri vhathu vha na pfanelo ya u khetha kana u hana ngalafho u tendelana na luvalo lwavho na pfunzo dzavho dza vhurereli. Naho zwo ralo, kha maṅwe mashango, vhathu vha Mudzimu vho sedzana na khaedu dzi si na vhukono malugana na malofha. Ṱhogomelani dziṅwe tsumbo.

16, 17. Ndi ngalafho ifhio ye wahashu wa ngei Dzhapani a ṋewa yone ye ya mu akhamadza vhukuma nahone thabelo dzawe dzo fhindulwa nga nḓila-ḓe?

¹⁶ Dzhapani. Misae Takeda, mufumakadzi a re mufaramuṱa wa miṅwaha ya 63 wa ngei Dzhapani, o vha a tshi tea u itwa muaro muhulwane. Samusi e mudzulapo a fulufhedzeaho wa Muvhuso wa Mudzimu, o zwi vhea khagala kha dokotela wawe uri ha ṱoḓi u shelwa malofha. Naho zwo ralo, nga murahu ha miṅwedzi o akhamala musi a tshi vhudzwa uri o shelwa malofha musi a tshi itwa muaro. Nge Wahashu Takeda a ṱhogomela uri pfanelo dzawe a dzo ngo ṱhonifhiwa nahone o fhurwa, a vula mulandu wa u lwisana na madokotela na honoho vhuongelo nga June 1993. Onoyu mufumakadzi o vuḓaho, ane a amba nga vhulenda, o vha e na lutendo lwo khwaṱhaho vhukuma. O ṱanziela nga tshivhindi khothe ye ya vha yo ḓala, o dzula bogisini ḽa u ṋea vhuṱanzi tshifhinga tshi fhiraho awara naho o vha e na mutakalo u si wavhuḓi. O dovha a vhuyelela khothe lwa u fhedza nga ṅwedzi wa phanḓa ha lufu lwawe. Naa a ri ṱuṱuwedzwi tshivhindi na lutendo zwe a zwi sumbedza? Wahashu Takeda o amba uri o rabela lunzhi-lunzhi kha Yehova uri a mu fhaṱutshedze kha yeneyi nndwa. O vha a tshi fulufhela uri thabelo dzawe dzi ḓo fhindulwa. Naa dzo fhindulwa?

¹⁷ Nga murahu ha miṅwaha miraru Wahashu Takeda o no fa, Khothe Khulwane ya ngei Dzhapani yo ita khaṱulo ye ya ima nae—ya tendelana kha ḽa uri zwo vha zwo khakhea u mu shela malofha hu uri o vha vhudza uri ha ṱoḓi u shelwa malofha. Phetho ye ya dzhiiwa nga ḽa 29 February, 2000, yo amba uri “pfanelo [ya muthu] ya u ita phetho” kha enea mafhungo “i fanela u ṱhonifhiwa.” Nga nṱhani ha u ḓiimisela ha Wahashu Takeda nge a lwela mbofholowo yawe ya u ḓikhethela ngalafho i tendelanaho na lutendo lwawe lwo gudiswaho nga Bivhili, Ṱhanzi dza ngei Dzhapani zwino vha nga alafhiwa vha sa ofhi uri vha ḓo kombetshedzwa u shelwa malofha.

18-20. (a) Khothe ya dzimbilaelo ya ngei Argentina yo tikedza hani pfanelo ya muthu ya u hana u shelwa malofha hu tshi shumiswa garaṱa ya vhulivhisi ha zwa ngalafho? (b) Malugana na u shumiswa luvhi ha malofha, ri nga sumbedza hani u ḓivhea nga fhasi ha vhurangaphanḓa ha Kristo?

 ¹⁸ Argentina. Vhadzulapo vha Muvhuso vha nga ḓilugiselela hani tshiimo tshine khatsho vha nga tea u dzhielwa phetho dza mutakalo musi vho dzidzivhala? Ri fanela u tshimbila na ḽiṅwalwa ḽashu ḽa lwa mulayo ḽine ḽa ḓo ri ambela, u fana na zwe zwa itwa nga Pablo Albarracini. Nga May 2012, o farwa mboho nahone a thuntshwa lwo vhalaho. O valelwa vhuongeloni o dzidzivhala a sa koni u ṱalutshedza vhuimo hawe malugana na u shelwa malofha. Naho zwo ralo, o vha e na garaṱa ya vhulivhisi ha zwa ngalafho ye a i saina miṅwaha miṋa yo fhelaho. Naho o vha e kha tshiimo tshi shushaho nahone maṅwe madokotela vha humbula uri u shela malofha zwi ḓo mu tshidza, tshigwada tsha vhaongi tsho vha tsho ḓiimisela u ita zwine a zwi ṅwala. Naho zwo ralo, khotsi a Pablo, we a vha e si muraḓo wa Ṱhanzi dza Yehova, o wana ndaela i bvaho khothe ya u shandula zwine zwa ṱoḓiwa nga murwa wawe.

¹⁹ Ramilayo we a vha a tshi khou imela mufumakadzi wa Pablo o ṱavhanya a vula mulandu wa u lwisana na yeneyo tsheo. Nga murahu ha awara dzi si gathi, khothe khulwane ya milandu ya shandula ndaela ya khothe ṱhukhu nahone ya amba uri zwine zwa khou ṱoḓiwa nga mulwadze zwi fanela u ṱhonifhiwa, samusi zwo ṅwalwa kha garaṱa yawe ya vhulivhisi ha zwa ngalafho. Khotsi a Pablo vha vula mulandu Khothe Khulwane ya Argentina. Naho zwo ralo, Khothe Khulwane a yo ngo wana “tshiitisi tsha u timatima uri [garaṱa ya Pablo ya vhulivhisi ha zwa ngalafho ine ya ṱalutshedza uri ha ṱoḓi u shelwa ha malofha] yo ṅwalwa o thoma a humbula zwavhuḓi, nga ndivho nahone o vhofholowa.” Khothe yo ri: “Muthu muṅwe na muṅwe o aluwaho u na vhukoni ha u ṋea vhulivhisi ha zwa ngalafho malugana na mutakalo wawe hu tshee nga phanḓa nahone a nga ṱanganedza kana u landula dziṅwe ngalafho . . . Honoho vhulivhisi vhu tea u ṱanganedzwa nga dokotela ane a khou alafha onoyo mulwadze.”

²⁰ Wahashu Albarracini o mbo ḓi fhola tshoṱhe. Ene na mufumakadzi wawe vha a livhuha uri o ḓadza garaṱa ya vhulivhisi ha zwa ngalafho. Nga u dzhia honoho vhukando vhu leluwaho—fhedzi ha ndeme—o sumbedza u ḓikumedzela hawe kha Muvhuso wa Mudzimu, une khosi yawo ya vha Kristo. Naa inwi na vha muṱa waṋu no no ḓadza garaṱa dza vhoiwe?

21-24. (a) Zwo ḓa hani uri Khothe Khulwane ya ngei Canada i dzhie phetho i swayeaho malugana na vhana na u shumisa malofha? (b) Wonoyu mulandu u nga ṱuṱuwedza hani vhaswa vhane vha shumela Yehova?

²¹ Canada. Kanzhi khothe dzi a zwi ṱhogomela uri vhabebi vha na pfanelo ya u khethela vhana vhavho ngalafho ya khwine. Nga zwiṅwe zwifhinga, khothe dzo amba uri zwo tea uri hu ṱhonifhiwe na phetho dza ṅwana o vhibvaho dza malugana na zwa ngalafho. Zwenezwo ndi zwe zwa itea kha April Cadoreth. Musi April e na miṅwaha ya 14, o valelwa vhuongeloni nge a vha a tshi khou bva malofha nga ngomu. Miṅwedzi i si gathi nga phanḓa, o vha o saina garaṱa ya vhulivhisi ha zwa ngalafho ine ya pfi Advance Medical Directive yo ṅwalwaho ndaela dza uri a songo shelwa malofha na kha zwiimo zwa shishi. Dokotela we a vha a tshi khou alafha April ho ngo ṱhonifha lutamo lwawe lwa u sa shelwa malofha nahone a ṱoḓa thendelo ya khothe ya uri a mu shele malofha. O mbo ḓi shelwa nga  khombe-khombe zwibege zwiraru zwa tsiki tswuku dza malofha. Nga murahu April o amba uri zwenezwo zwi fana na musi o tou tzhipiwa.

²² April na vhabebi vhawe vho ya khothe uri vha wane khaṱulokwayo. Nga murahu ha miṅwaha mivhili, wonoyu mulandu wa swika Khothe Khulwane ya ngei Canada. Naho April o kundwa nga mulandu, Khothe yo laedza uri a lifhelwe tshinyalelo dza mulandu wawe nahone ya ima nae na vhaṅwe vhana vho vhibvaho vhane vha ṱoḓa u vha na pfanelo ya u ḓikhethela ngalafho. Khothe yo ri: “Kha mafhungo a zwa ngalafho, vhana vha re fhasi ha miṅwaha ya 16 vha fanela u tendelwa u lingedza u sumbedza uri mavhonele avho malugana na phetho ya zwa ngalafho ye vha i dzhia, a sumbedza uri vha a kona u ḓiitela phetho nahone vho aluwa nga ho eḓanaho.”

²³ Hoyu mulandu wo vha u wa ndeme ngauri Khothe Khulwane yo amba uri u ya nga mulayothewa, vhana vho vhibvaho vha na pfanelo. Musi hu sa athu u dzhiiwa yeneyi tsheo, khothe ya Canada yo vha i na maanḓa a u ṋea thendelo ya uri ṅwana a re fhasi ha miṅwaha ya 16 a ṋewe ngalafho ye ha vha hu tshi humbulwa uri i nga mu vhuyedza. Fhedzi nga murahu ha yeneyi tsheo, khothe a i tshee  na maanḓa a u ṋea thendelo ya uri vhana vha re fhasi ha miṅwaha ya 16 vha ṋewe ngalafho naho i ifhio ine vha si i fune, i songo thoma ya vha ṋea tshibuli tsha uri vha sumbedze uri vho vhibva lune vha nga ḓidzhiela phetho.

²⁴ Naa yeneyo nndwa ya miṅwaha miraru yo vhuyedza? April u ri: “Ee!” Zwino ndi muvulanḓila wa tshifhinga tshoṱhe a re na mutakalo wavhuḓi nahone u ri: “Zwo ntakadza vhukuma u ḓivha uri ndo vha na mukovhe kha u hulisa dzina ḽa Mudzimu na u sumbedza uri Sathane ndi muzwifhi.” Tshenzhelo ya April i sumbedza uri vhaswa vhashu vha nga kona u vha na tshivhindi, vha sumbedza uri vha vhadzulapo vha vhukuma vha Muvhuso wa Mudzimu.—Mat. 21:16.

25, 26. Ndi vhuimo vhufhio vhune ha vha hone nga zwiṅwe zwifhinga musi vhabebi vha tshi ṱalana?

²⁵ Yehova u hwesa vhabebi vhuḓifhinduleli ha u alusa vhana vhavho u ya nga zwilinganyo zwawe. (Doit. 6:6-8; Vhaef. 6:4) Wonoyo mushumo u nga lemela, fhedzi zwihuluhulu arali vhabebi vha ṱalana. Vhabebi vha nga vha na mavhonele o fhambanaho tshoṱhe malugana na u alusa vhana. Sa tsumbo, mubebi a re Ṱhanzi u vhona zwi zwa ndeme vhukuma u alusa ṅwana u ya nga zwilinganyo zwa Vhukriste, ngeno mubebi a si Ṱhanzi a sa zwi vhoni nga u ralo. Ndi ngoho uri mubebi a re Ṱhanzi u fanela u zwi ṱhogomela uri naho u ṱalana na mufarisi wawe zwi tshi tumula vhushaka ha mbingano, vhushaka ha mubebi na ṅwana vhu tea u bvela phanḓa.

²⁶ Mubebi a si Ṱhanzi a nga ya khothe a humbela uri ṅwana kana vhana vha dzule nae lwa mulayo uri a kone u langa vhurereli vhune vhana vha ḓo aluswa khaho. Vhaṅwe vha amba uri ṅwana u a tshinyala arali a aluswa sa muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova. Vha nga amba vha ri vhana a vha nga ḓo kona u pembelela maḓuvha a mabebo, vhuṱambo ha dziholodei nahone arali ha vha na tshiimo tsha shishi tsha zwa mutakalo, a vha nga ḓo shelwa malofha ane a vha tshithu tshine tsha ḓo vha “tshidza.” Zwi takadzaho ndi uri khothe nnzhi dzi ṱhogomela zwine zwa ḓo vhuyedza ṅwana nṱhani ha u ita tsheo ya uri vhurereli ha muṅwe mubebi vhu tshinya ṅwana. Kha ri ṱhogomele dziṅwe tsumbo.

27, 28. Khothe Khulwane ya ngei Ohio yo aravha hani mulandu we wa iswa khothe wa uri u alusa ṅwana sa muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova zwi a mu tshinya?

²⁷ United States. Nga 1992, Khothe Khulwane ya ngei Ohio, yo ṱolisisa mulandu we khawo khotsi ane a si vhe Ṱhanzi a amba uri zwi ḓo tshinya murwa wawe arali a aluswa sa muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova. Khothe ṱhukhu yo vha yo tendelana nazwo, nahone yo ṋea khotsi thendelo ya uri a dzule nae nga lwa mulayo. Mme awe, Jennifer Pater, a ṋewa thendelo ya uri a tou mu dalela nga zwiṅwe zwifhinga, fhedzi a vhudzwa uri a songo vhuya a “funza kana u amba na ṅwana wawe nga ha zwine Ṱhanzi dza Yehova vha zwi tenda nga nḓila naho dzi dzifhio.” Yeneyi khaṱulo ya khothe ṱhukhu yo vha yo ṱanḓavhuwa lwe ya vha i tshi nga amba uri Wahashu Pater o vha a songo fanela u amba na murwa wawe Bobby nga ha Bivhili kana zwilinganyo zwayo zwa matshilele! Edzani u humbula nḓila ye a ḓipfa ngayo! Zwenezwo zwo vhaisa vhukuma Jennifer, fhedzi o amba uri o guda u sa fhela mbilu na u lindela Yehova a  tshi dzhia vhukando. U ri: “Yehova ho ngo vhuya a nṱutshela.” Muaxennḓe wawe, a tshi thuswa nga ndangulo ya Yehova, a ya Khothe Khulwane ya ngei Ohio.

²⁸ Yeneyo khothe a yo ngo tendelana na phetho ye ya dzhiiwa nga khothe ṱhukhu, yo amba uri “vhabebi vha na pfanelo ya mutheo ya u gudisa vhana vhavho, u katela na pfanelo ya u amba navho nga milayo ya matshilele na ya vhurereli.” Yeneyo khothe ya dovha ya amba uri nga nnḓa ha musi zwa tou sumbedzwa uri milayo ya vhurereli ine ya funzwa nga Ṱhanzi dza Yehova i ḓo tshinya ṅwana muvhilini na muhumbuloni, khothe a i na pfanelo ya u thivhela mubebi uri a aluse ṅwana wawe nga nṱhani ha vhurereli hawe. Khothe a yo ngo wana vhuṱanzi ha uri zwine zwa tendiwa nga vhurereli ha Dziṱhanzi zwi ḓo tshinya ṅwana muhumbuloni kana muvhilini.

29-31. Ndi ngani wahashu wa tshisadzini ngei Denmark o xelelwa nga thendelo ya u dzula na ṅwananyana wawe nahone Khothe Khulwane ya ngei Denmark yo phetha nga ḽifhio kha eneo mafhungo?

²⁹ Denmark. Anita Hansen o ḓiwana o sedzana na yeneyo khaedu musi munna we a ṱalana nae a tshi ya khothe u humbela uri a dzule na ṅwananyana wavho we a vha e na miṅwaha ya sumbe, ane a pfi Amanda. Naho khothe ya kha tshenetsho tshiṱiriki yo ṋea Wahashu Hansen thendelo ya u dzula na ṅwananyana wavho nga ṅwaha wa 2000, khotsi a Amanda vho isa mbilaelo khothe khulwane, yeneyo khothe ya shandula khaṱulo ye ya itwa nga khothe ya tshiṱiriki, nahone ya ṋea thendelo ya uri khotsi a dzule na ṅwananyana wavho. Khothe khulwane ya amba uri ngauri vhenevho vhabebi vha na mavhonele a sa fani malugana na vhurereli, khotsi ndi ene ane a nga kona u ita phetho malugana na vhurereli vhune ṅwana a tea u  alutshela khaho. Zwenezwo ndi zwone zwo itaho uri Wahashu Hansen a xelelwe nga thendelo ya u dzula na Amanda nga nṱhani ha u vha hawe muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova!

³⁰ Musi Wahashu Hansen e kha ḽeneḽi dandetande, nga zwiṅwe zwifhinga o vha a tshi tsikeledzea lwe a vha a si tsha ḓivha uri a rabelele mini. U ri: “Fhedzi zwo bulwaho kha Vharoma 8:26 na 27 zwo nkhuthadza vhukuma. Tshifhinga tshoṱhe ndo vha ndi tshi zwi pfa uri Yehova u a pfesesa zwine nda khou amba zwone. O ndededza nga maṱo awe nahone ho ngo vhuya a nṱutshela.”—Vhalani Psalme ya 32:8; Yesaya 41:10.

³¹ Wahashu Hansen a isa mbilaelo yawe Khothe Khulwane ya Denmark. Musi i tshi dzhia tsheo, yeneyo Khothe ya ri: “Phetho ya uri ndi nnyi ane a lugela u dzula na ṅwana i fanela u itwa zwo ḓitika nga zwine zwa ḓo vhuyedza ṅwana.” Zwiṅwe hafhu, yeneyo Khothe ya amba uri phetho ya uri ṅwana u ḓo dzula na nnyi i fanela u ḓitika nga nḓila ine mubebi muṅwe na muṅwe a alusa ngayo ṅwana, hu si nga mutheo wa “dzipfunzo na vhuimo” zwa Ṱhanzi dza Yehova. Wahashu Hansen o pfa o rulwa muhwalo musi Khothe i tshi vhona o fanelea sa mubebi ya dovha ya mu ṋea thendelo ya uri a dzule na ṅwana wawe Amanda.

32. Khothe ya Yuropa ya Pfanelo dza Vhathu yo tsireledza hani vhabebi vha Dziṱhanzi kha mafhungo a tshiṱalula?

³² Mashangoni o fhamba-fhambanaho ngei Yuropa. Kha vhuṅwe vhuimo, nndwa dza lwa mulayo malugana na mubebi ane a fanela u dzula na ṅwana a dzo ngo fhelela kha khothe khulwanesa dza shango. Na Khothe ya Yuropa ya Pfanelo dza Vhathu (European Court of Human Rights [ECHR]) yo no ḓi ṱolisisa enea mafhungo. Kha milandu mivhili, ECHR yo ṱhogomela uri khothe ṱhukhu dza shangoni, dzo fara vhabebi vha re Dziṱhanzi na vha si Dziṱhanzi nga nḓila i sa fani zwo thewa kha vhurereli havho. ECHR yo amba uri yeneyo nyito ndi tshiṱalula, nahone ya dzhia tsheo ya uri “u ṱalula muthu nga ṅwambo wa uri ndi wa vhuṅwe vhurereli a zwi ṱanganedzei.” Muṅwe mme wa Ṱhanzi we a vhuyelwa nga yeneyo phetho ya ECHR o bula nḓila ye zwenezwo zwa mu vhofholola ngayo nahone a ri: “Zwo mmbaisa vhukuma musi ndi tshi pomokwa uri ndi khou tshinya vhana’nga, ngeno nṋe ndi tshi khou lingedza u vha alusa nga nḓila ya Vhukriste ye nda vha ndi tshi humbula uri ndi yone ya khwine.”

33. Vhabebi vha Dziṱhanzi vha nga shumisa hani maitele a re kha Vhafilipi 4:5?

³³ Vhabebi vha Dziṱhanzi vho sedzanaho na khaedu dza mulayo dzi sa imi na pfanelo yavho ya u funza vhana vhavho maitele a Bivhili, vha lwela u sumbedza muya wa u humbulela vhaṅwe. (Vhalani Vhafilipi 4:5.) Samusi vha tshi dzhiela nṱha pfanelo ya u gudisa vhana vhavho nḓila ya Mudzimu, vha a zwi ṱhogomela uri arali mubebi a si Ṱhanzi a tshi zwi takalela, vha nga hwalisana vhuḓifhinduleli ha u alusa vhana vhavho. Mubebi wa Mukriste u dzhia u hwala vhuḓifhinduleli ha u gudisa ṅwana vhu ha ndeme lungafhani?

34. Vhabebi vha Vhakriste vha ṋamusi vha nga vhuyelwa hani nga tsumbo ya Vhayuda vha misini ya Nehemia?

³⁴ Ri guda zwinzhi kha tsumbo ya misini ya Nehemia. Vhayuda vho shuma nga maanḓa u lugisa na u fhaṱulula mitsheṱo ya muḓi wa Yerusalema. Vho vha vha tshi zwi ḓivha uri u ita zwenezwo zwi ḓo vha tsireledza na u tsireledza miṱa yavho kha tshaka dza maswina dzo vha tangaho. Ndi ngazwo Nehemia o vha ṱuṱuwedza a ri:  “Ni lwele vha haṋu, vhana vhaṋu vha vhatukana na vha vhasidzana, na vhasadzi vhaṋu, na mahaya aṋu.” (Neh. 4:8) Zwo vha zwi zwa ndeme uri vhenevho Vhayuda vha lwe. U fana na ṋamusi, vhabebi vha Ṱhanzi dza Yehova vha shuma nga maanḓa uri vha alusele vhana vhavho nḓilani ya ngoho. Vha a zwi ḓivha uri vhana vhavho vho tangiwa nga zwiṱuṱuwedzi zwi songo kunaho zwikoloni na hune vha dzula hone. Zwiṱuṱuwedzi zwo raloho zwi nga sunguvhela ngomu muṱani nga zwishumiswa zwa khasho. Vhabebi, ni songo vhuya na hangwa uri ndi zwa ndeme vhukuma u lwela vharwa na vhananyana vha vhoiwe hu u itela uri vha alutshele muṱani wo tsireledzeaho uri vha aluwe zwavhuḓi muyani.

35, 36. Ndi mbuyelo dzifhio dze Ṱhanzi dza Yehova vha dzi wana nga nṱhani ha u lwela pfanelo dzashu dza lwa mulayo nahone inwi no ḓiimisela u ita mini?

³⁵ Vhukuma, Yehova o fhaṱutshedza vhuḓidini ha ndangulo yawe ya musalauno kha nndwa ya u lwela pfanelo ya u ita vhurabeli havho vho vhofholowa. Nge vha lwa dzenedzo nndwa lwa mulayo, kanzhi vhathu vha Mudzimu vho kona u ṋea vhuṱanzi ho khwaṱhaho khothe na kha vhathu nga u tou angaredza. (Vharoma 1:8) Iṅwe mbuyelo ya vhunzhi ha magundo avho a lwa mulayo ndi uri o ita uri hu ṱhonifhiwe pfanelo dza vhathu vhanzhi vha si Dziṱhanzi. Naho zwo ralo, samusi ri vhathu vha Mudzimu, a ri vhashanduli vha milayo ya tshitshavha; nahone a ri ḓiṱoḓeli bvumo. Zwa ndeme vhukuma ndi uri Ṱhanzi dza Yehova vho lwela pfanelo dzavho dzikhothe hu u itela u tikedza na u isa phanḓa vhurabeli ho kunaho.—Vhalani Vhafilipi 1:7.

³⁶ Ri songo vhuya ra dzhiela fhasi ngudo dza lutendo dzine ra nga dzi guda kha vhe vha lwela mbofholowo ya u gwadamela Yehova! Na riṋe kha ri dzule ri tshi fulufhedzea, ri na fulufhelo ḽa uri Yehova u khou tikedza mushumo washu nahone u bvela phanḓa a tshi ri ṋea nungo dza u ita zwine a zwi funa.—Yes. 54:17.