1, 2. (a) Ndi maitele afhio e a livhisa vhatevheli vha Yesu u swika misini yashu? (b) Maswina o lingedza hani u ri kunda nahone ha vha na mvelelo ifhio?

 YESU o vha o ima phanḓa ha Pilato, muhaṱuli a re na maanḓa vhukuma wa Muyuda, nahone a mu vhudza maitele e a livhisa vhatevheli vhawe vha vhukuma u swika ṋamusi. A ri: “Muvhuso wanga a si tshipiḓa tsha ḽino shango. Arali muvhuso wanga wo vha u tshipiḓa tsha ḽino shango, vhatevheli vhanga vho vha vha tshi ḓo vha vho ḓa vha nndwela uri ndi si kumedzwe kha Vhayuda. Fhedzi zwi re zwone ndi uri muvhuso wanga a si wa ḽino shango.” (Yoh. 18:36) Pilato o ṋea ndaela ya uri Yesu a vhulahwe, fhedzi ḽeneḽo gundo a ḽo ngo ya thambo. Yesu o vuswa. Vhavhusi vha Muvhuso wa Roma u re na maanḓa vho lingedza u fhelisa vhatevheli vha Kristo, fhedzi vhuḓidini havho ho vha mahandana. Vhakriste vha phaḓaladza mulaedza wa Muvhuso kha ḽeneḽo shango ḽoṱhe ḽa kale.—Vhakol. 1:23.

² Nga murahu ha u tikwa ha Muvhuso nga 1914, miṅwe mivhuso ya maanḓa vhukuma kha ḓivhazwakale yo lingedza u fhelisa vhathu vha Mudzimu. Fhedzi ya kundwa yoṱhe. Mivhuso minzhi na zwigwada zwa politiki zwo lingedza u ri kombetshedza uri ri shele mulenzhe kha khakhathi dzazwo. A zwo ngo kona u ri fhandekanya. Ṋamusi, vhavhusiwa vha Muvhuso vha wanala hu ṱoḓaho u vha kha tshaka dzoṱhe dza ḽifhasi. Naho zwo ralo, ri na vhuthihi ha vhukuma ha vhurathu na vhukomana, a ri dzhii sia kha mafhungo a shango a politiki. Vhuthihi hashu vhu ṋea vhuṱanzi vhu pfalaho ha uri Muvhuso wa Mudzimu u a vhusa na uri Khosi Yesu Kristo u bvela phanḓa a tshi livhisa, u khwinisa na u tsireledza vhavhusiwa vhawe. Vhonani nḓila ye a zwi ita ngayo nahone ni ṱhogomele maṅwe a magundo a lwa mulayo a khwaṱhisaho lutendo e a ri ṋea one musi ri tshi khou ḓi bvela phanḓa ri si “tshipiḓa tsha shango.”—Yoh. 17:14.

3, 4. (a) Ndi zwiitea zwifhio zwe zwa vha hone tshifhingani tsha u bebwa ha Muvhuso? (b) Naa vhathu vha Mudzimu vho vha vha tshi pfesesa nga vhuḓalo khani ya u sa dzhia sia? Ṱalutshedzani.

³ Nga murahu ha u bebwa ha Muvhuso, ho vuwa nndwa ngei ṱaḓulu nahone Sathane a poswa kha ḽifhasi. (Vhalani Nzumbululo 12:7-10, 12.) Na kha ḽifhasi ho vuwa nndwa ye ya linga u ḓiimisela ha vhathu vha Mudzimu. Vho vha vho ḓiimisela u tevhela tsumbo ya Yesu na u sa vha tshipiḓa tsha shango. Fhedzi u thomani a vho ngo pfesesa nga vhuḓalo zwe zwa vha zwi tshi ṱoḓea uri vha ḓisendedze kule na mafhungo oṱhe a politiki.

 ⁴ Sa tsumbo, Volumu VI ya mutevhe wa bugu Millennial Dawn, a ye ya gandiswa nga 1904, yo ṱuṱuwedza Vhakriste uri vha iledze u ḓidzhenisa nndwani. Naho zwo ralo, ya amba uri arali Mukriste a kombetshedzwa uri a ye vhuswoleni, u tea u lingedza uri a ṋewe mishumo i sa kateli u ya nndwani. Arali a kundwa u ita zwenezwo nahone a rumelwa nndwani, u tea u ita vhungoho ha uri ha vhulahi muthu. Musi a tshi amba nga ha vhuimo nga tshenetsho tshifhinga, Herbert Senior, we a vha a tshi dzula Britain nahone we a lovhedzwa nga 1905, o ri: “Vhahashu vho vha vho ḓaḓa vhukuma nahone ho vha hu si na nyeletshedzo yo livhaho malugana na uri zwo luga naa uri muthu a ye nndwani a vhe swole, fhedzi a ite mishumo i sa tshimbidzani na nndwa.”

 5. Magazini une wa pfi The Watch Tower wa ḽa 1 September, 1915, wo thoma hani u khwinisa pfeseso yashu?

⁵ Naho zwo ralo, magazini une wa pfi The Watch Tower wa ḽa 1 September, 1915, wa thoma u khwinisa nḓila ine ra pfesesa ngayo enea mafhungo. Malugana na zwe zwa themendelwa kha bugu Studies in the Scriptures, wo ri: “Ri a ḓivhudzisa arali u ya nndwani, fhedzi ri si vhulahe muthu zwi si u landula lutendo.” Fhedzi Mukriste u tea u ita mini arali a vhudzwa uri u ḓo thuntshiwa arali a hana u ambara yunifomo nahone a ya nndwani? Yeneyo thero yo ri: “Naa a si khwine u thuntshiwa nga ṅwambo wa u fulufhedzea kha Mukololo wa Mulalo na nga u hana u pfuka ndaela dzawe nṱhani ha u thuntshiwa u tshi khou shumela mahosi ano a ḽino ḽifhasi nahone zwenezwo zwi tshi vhonala zwi u nyadza pfunzo dza Khosi yashu ya Ṱaḓulu? Kha dzenedzo mpfu mbili ri ḓo khetha lufu lwa u thoma—ri khetha u fela u fulufhedzea kha Khosi yashu ya Ṱaḓulu.” Hu sa londwi eneo maipfi a re na maanḓa, yeneyo thero yo phetha nga uri: “A ri khou ṱuṱuwedza uri hu tevhelwe heḽi buḓo. Ri khou sokou ḽi themendela.”

 6. No guda mini kha tsumbo ya Wahashu Herbert Senior?

⁶ Vhaṅwe vhahashu vho pfesesa zwavhuḓi uri u dzhenela vhuswole zwo khakhea nahone vha ḓiimisela u sedzana na mvelelo dza u hana tshumelo ya vhuswole. Herbert Senior, we a redzwa u thomani o ri: “Nṋe ndo vhona hu si na phambano vhukati ha u ḽaisulula gulu dza zwiṱhavhane kha tshikepe [tshumelo i si ya nndwa] na u ṱaṱela dzenedzo gulu kha tshigidi u itela u thuntsha ngadzo.” (Luka 16:10) Wahashu Senior a valelwa dzhele nga ṅwambo wa u hana u dzhenela tshumelo ya vhuswole a tshi khou itiswa nga luvalo. Ene na vhaṅwe vhahashu vhaṋa vho vha vhe vhukati ha tshigwada tsha vhathu vha 16 vhe vha hana u dzhenela tshumelo ya vhuswole nga ṅwambo wa luvalo lwavho, u katela na vhanna vha bvaho kha dziṅwe kereke, vhe vha fhedza tshiṅwe tsha tshigwevho tshavho dzhele ya Richmond ngei Britain nahone vhe nga murahu vha vhidzwa Richmond 16. Ho vha na tshifhinga tshee Herbert na vhaṅwe ngae vha dzhiiwa nga tshikepe vha songo thoma vha vhudziwa, vha iswa kha ḽa Fura uri vha ye u lwa fhethu he nndwa ya vha yo ṱanganedzana. Musi vha tshi swika henefho, vha vhudzwa uri tshigwevho tshavho ndi u thuntshiwa. Ene na vhaṅwe vho vhalaho vha fola phanḓa ha tshigwada tsha vhathuntshi, fhedzi vha si thuntshiwe. Nṱhani hazwo, tshigwevho tshavho tsha shandulwa tsha vha miṅwaha ya fumi dzhele.

 7. Vhathu vha Mudzimu vho vhona mini mathomoni a Nndwa ya Shango ya Vhuvhili?

 ⁷ Musi hu tshi vuwa Nndwa ya Shango ya Vhuvhili, vhathu vha Yehova vhoṱhe vho vha vha tshi vho zwi vhona zwavhuḓi zwine u sa dzhia sia zwa amba zwone na zwine zwa ṱoḓea uri vha tevhele tsumbo ya Yesu. (Mat. 26:51-53; Yoh. 17:14-16; 1 Pet. 2:21) Sa tsumbo, magazini une wa pfi The Watchtower wa ḽa 1 November, 1939, wo vha u na thero ya ndeme ine ya ri “U Sa Dzhia Sia,” ye ya ri: “Mulayo une wa fanela u langa vhathu vho vhofhaho mulanga na Yehova zwino ndi wa u sa dzhia sia na luthihi kha tshaka dzi lwaho.” Malugana na yeneyo thero, Simon Kraker, we nga murahu a shuma ofisini khulwane dza Ṱhanzi dza Yehova ngei Brooklyn, New York, o ri: “Ndo pfesesa uri vhathu vha Mudzimu vha tea u tshilisana nga mulalo na vhathu vhoṱhe, na misini ine ha nga vuwa nndwa.” Zwenezwo zwiḽiwa zwa muya zwo swika nga tshifhinga tsho teaho nahone zwo thusa vhathu vha Mudzimu uri vha ḓilugiselele mvutshelo ya tshiṱuhu ye vha vha vha sa athu u vhuya vha sedzana nayo nga ṅwambo wa u fulufhedzea havho kha Muvhuso.

8, 9. Vhuporofita ha muapostola Yohane ho ḓadzea hani?

⁸ Muapostola Yohane o porofita uri nga murahu ha u bebwa ha Muvhuso nga 1914, Sathane Diabolo, ane a vha ḽiṋowa, u ḓo lingedza u fhelisa vhatikedzi vha Muvhuso wa Mudzimu nga u ṱanza maḓi ane a nga mulambo wa pfanyisedzo a tshi bva mulomoni wawe. b  (Vhalani Nzumbululo 12:9, 15.) Vhuporofita ha Yohane ho ḓadzea hani? U bva nga vho-1920 u ya phanḓa, vhathu vha Mudzimu vho pikiswa nga nḓila khulwane. U fana na vhaṅwe vhahashu vhanzhi vhane vha dzula Amerika Devhula tshifhingani tsha nndwa ya shango ya vhuvhili, Wahashu Kraker o valelwa dzhele nga ṅwambo wa u fulufhedzea hawe kha Muvhuso wa Mudzimu. Zwi re zwone ndi uri tshifhingani tsha nndwa, Ṱhanzi dza Yehova vho vha vhe tshararu tsha zwivhotshwa zwoṱhe zwo valelwaho dzhele ngei United States nga u hana u ya nndwani nga nṱhani ha zwiitisi zwa vhurereli.

⁹ Diabolo na vhaimeli vhawe vho vha vho ḓiimisela u ita uri vhavhusiwa vha Muvhuso wa Mudzimu vha si fulufhedzee hu sa londwi hune vha dzula hone. Kha ḽoṱhe ḽa Afurika, Yuropa na United States, vho iswa khothe na kha zwigwada zwine ha vhofhololwa zwivhotshwa nga parole. Nga ṅwambo wa u ḓiimisela havho u dzula vha sa dzhii sia, vho valelwa dzhele, vha rwiwa nahone vha holefhadzwa. Kha ḽa Dzheremane, vhathu vha Mudzimu vho sedzana na mutsiko u si na vhukono nga ṅwambo wa u hana u losha Hitler kana u shela mulenzhe nndwani. Hu anganyelwa uri ho farwa vhathu vha 6 000 vha valelwa gammbani dza dzhele tshifhingani tsha Vhunazi nahone Ṱhanzi dza Vhadzheremane na dzi si dza Vhadzheremane dzi fhiraho 1 600 dzo vhulahwa nga vhashengedzi vhadzo. Naho zwo ralo, Diabolo ho ngo kona u vhaisa lwa tshoṱhe vhathu vha Mudzimu.—Marko 8:34, 35.

10. “Ḽifhasi” ḽi fanyisela mini nahone ḽo dzhenelela hani uri ḽi thuse vhathu vha Mudzimu?

¹⁰ Vhuporofita ho ṅwalwaho nga muapostola Yohane ho dzumbulula uri “ḽifhasi”—zwithu zwa ano maitele zwine zwa vhonala zwo khwaṱha vhukuma—ḽi ḓo mila “mulambo” une wa fanyisela u tovholwa, ḽa thusa vhathu vha Mudzimu nga u ita zwenezwo. Tshipiḓa tsha honoho vhuporofita tsho ḓadzea hani? Mahumini a miṅwaha nga murahu ha Nndwa ya Shango ya Vhuvhili, kanzhi “ḽifhasi” ḽo dzhenelela u thusa vhatikedzi vha fulufhedzeaho vha Muvhuso wa Vhumessia. (Vhalani Nzumbululo 12:16.) Sa tsumbo, khothe dzo fhamba-fhambanaho dzi re na maanḓa dzo tsireledza pfanelo dza Ṱhanzi dza Yehova musi vha tshi hana tshumelo ya vhuswole na musi vha tshi landula u shela mulenzhe kha vhuṱambo ha lushaka. Tsha u thoma, ṱhogomelani maṅwe magundo mahulwane e Yehova a a ṋea vhathu vhawe malugana na mafhungo a tshimbidzanaho na tshumelo ya vhuswole.—Ps. 68:20.

11, 12. Wahashu Sicurella na Thlimmenos vho sedzana na mini nahone ha vha na mvelelo dzifhio?

¹¹ United States. Anthony Sicurella ndi muṅwe wa vhana vha rathi vho aluswaho nga vhabebi vha Dziṱhanzi. O lovhedzwa e na miṅwaha ya 15. Musi e na miṅwaha ya 21, a ṅwalisa kha dzangano ḽine ḽa ṅwalisela vhathu tshumelo ya vhuswole uri ene ndi muḓinḓa wa zwa vhurereli. Nga murahu ha miṅwaha mivhili, nga 1950, a ita khumbelo ya uri a ṅwaliswe sa muthu ane a hana tshumelo ya vhuswole nga ṅwambo wa luvalo. Naho muvhigo wa dzangano ḽa Federal Bureau of Investigation u songo wana tshithu tsho khakheaho ngae, Muhasho wa Khaṱulokwayo wa hana khumbelo yawe. Nga murahu  ha u isa khothe mulandu wawe lunzhi-lunzhi, Khothe Khulwane ya United States ya tenda u thetshelesa mulandu wa Wahashu Sicurella nahone ya shandula tsheo ya khothe ṱhukhu ya ima na Wahashu Sicurella. Yeneyi tsheo yo thusa vhaṅwe vhadzulapo vha United States nga u vha adzela mutheo uri vha ḓipfe vho vhofholowa u sa dzhenela tshumelo ya vhuswole nga ṅwambo wa luvalo.

¹² Greece. Nga 1983, Iakovos Thlimmenos o vhonwa mulandu ha pfi u na tshikhuna nge a hana u ambara yunifomo ya vhuswole nahone a haṱulelwa u ya dzhele nga ṅwambo wa zwenezwo. Musi o no vhofhololwa, a ita khumbelo ya mushumo wa dziakhaunthu, fhedzi khumbelo yawe i si ṱanganedzwe nga nṱhani ha rekhodo ya uri o vhuya a farelwa u pfuka mulayo. Ndi izwi-ha a tshi isa mafhungo awe khothe, fhedzi musi o no ḽiwa nga mulandu khothe dza Greece, a ita khumbelo yawe kha Khothe ya Yuropa ya Pfanelo dza Vhathu [European Court of Human Rights (ECHR)]. Nga ṅwaha wa 2000, Tshigwada tsha Vhahaṱuli vha Vhuimo ha nṱhesa vha khothe ya ECHR, tshine tsha vha na vhahaṱuli vha 17, tsha ima nae, zwa adza mutheo wa u lwisana na tshiṱalula. Hu sa athu u itwa yeneyi tsheo, ho vha hu na vhahashu vha fhiraho 3 500 kha ḽa Greece vhe vha vha vhe na rekhodo ya uri vho vhuya vha farelwa u sa dzhia sia. Nga murahu ha yeneyi tsheo yavhuḓi, shango ḽa Greece ḽa vhea mulayo we wa phumula milandu yoṱhe ye vhenevho vhahashu vha pomokwa yone. Zwiṅwe hafhu, mulayo we wa ṋea vhadzulapo vhoṱhe vha Greece pfanelo ya u ita iṅwe tshumelo ya tshitshavha nṱhani ha vhuswole, we wa vhewa miṅwahani i si gathi yo fhiraho, wo khwaṱhisa musi hu tshi vusuluswa Mulayothewa wa Greece.

13, 14. Ni vhona u nga ri nga guda mini kha milandu i kwamaho Ivailo Stefanov na Vahan Bayatyan?

¹³ Bulgaria. Nga 1994, Ivailo Stefanov o vha e na miṅwaha ya 19 musi a tshi kombetshedzwa uri a ḓiṅwalisele u ya vhuswoleni. O hana u ya vhuswoleni kana u ita mishumo i si ya nndwa ine ya livhiswa nga muhasho wa zwa vhuswole. A haṱulelwa miṅwedzi ya 18 dzhele, fhedzi a humbela uri yeneyo phetho i dovhe i ṱolisiswe, zwo thewa kha pfanelo yawe ya u hana u dzhenela vhuswole nga ṅwambo wa luvalo lwawe. Mulandu wawe wa fheleledza wo iswa kha khothe ya ECHR. Nga 2001, wonoyo mulandu u sa athu u sengwa, ha itwa thendelano ya vhukonani na Wahashu Stefanov uri wonoyo mulandu vha sa u dzudzanye khothe. Muvhuso wa Bulgaria wa ṋea Wahashu Stefanov na vhadzulapo vhoṱhe vha Bulgaria thendelo ya u ita miṅwe mishumo i sa tshimbidzani na vhuswole. c

¹⁴ Armenia. Vahan Bayatyan o swikelela miṅwaha ya u ya tshumeloni ya vhuswole nga khombe-khombe nga ṅwaha wa 2001. d O landula u ya vhuswoleni nga ṅwambo wa luvalo lwawe, fhedzi khumbelo yawe i si ṱanganedzwe khothe ṱhukhu. Nga September 2002, a thoma u shuma tshigwevho tsha miṅwaha mivhili na hafu, fhedzi a vhofhololwa nga murahu ha miṅwedzi ya fumi na hafu. Nga tshenetsho tshifhinga, a ita khumbelo khothe ya ECHR, yeneyo khothe ya thetshelesa mulandu wawe. Naho zwo ralo, nga ḽa 27 October, 2009, yeneyo Khothe i si ṱanganedze khumbelo yawe. Yeneyo phetho ya vhonala i u kundwa huhulwane ha vhahashu vha Armenia vhe vha  vha vho sedzana na enea mafhungo. Naho zwo ralo, Tshigwada tsha Vhahaṱuli vha Vhuimo ha nṱhesa vha khothe ya ECHR tsha vusulusa yeneyo tsheo. Nga ḽa 7 July, 2011, yeneyo Khothe ya ima na Vahan Bayatyan. Holwu lwo vha lu lwa u thoma khothe ya ECHR i tshi ṱhogomela uri u hana tshumelo ya vhuswole nga nṱhani ha luvalo, zwo thewa kha pfunzo dza vhurereli vhune muthu a vhu tenda, zwi tea u tsireledzwa nga nṱhani ha uri vhathu vha na mbofholowo ya u humbula, ya u ita zwithu u tendelana na luvalo lwavho na ya vhurereli. Yeneyo tsheo i tsireledza pfanelo dza Ṱhanzi dza Yehova khathihi na dza vhathu vha dzimilioni mashangoni ane a vha miraḓo ya Khoro ya Yuropa. e

15. Ndi ngani vhathu vha Yehova vha tshi hana u shela mulenzhe kha vhuṱambo ha lushaka?

¹⁵ Vhathu vha Yehova vha dzula vha tshi fulufhedzea kha Muvhuso wa Vhumessia nga u hana tshumelo ya vhuswole na nga u landula nga ṱhonifho u shela mulenzhe kha vhuṱambo ha lushaka. Muya wa vhutshavha wo thoma u engedzea khunguluni yoṱhe zwihuluhulu nga murahu ha Nndwa ya Shango ya Vhuvhili. Vhadzulapo vha  mashangoni manzhi vho kombetshedzea u ḓivhofha uri vha ḓo fulufhedzea kha shangohaya ḽavho nga u ita muano, nga u imba luimbo lwa lushaka kana nga u losha fulaga ya shango. Naho zwo ralo, riṋe ri ḓikumedzela tshoṱhe kha Yehova. (Ek. 20:4, 5) Zwenezwo zwo ita uri ri tovholwe vhukuma. Naho zwo ralo, Yehova o dovha a shumisa “ḽifhasi” uri ḽi mile huṅwe ha honohu u pikiswa. Ṱhogomelani maṅwe a magundo a swayeaho e Yehova a ita uri ri vhe nao a tshi shumisa Kristo kha enea mafhungo.—Ps. 3:8.

16, 17. Lillian na William Gobitas vho sedzana na mini nahone no guda mini kha mulandu wavho?

¹⁶ United States. Nga 1940, vhahaṱuli vha malo kha vha ṱahe vha Khothe Khulwane ya United States vho ima na Ṱhanzi dza Yehova kha mafhungo ane a ḓivhiwa sa Minersville School District v. Gobitis. Lillian Gobitas, f a re na miṅwaha ya 12, na khaladzi awe ane a pfi William, a re na miṅwaha ya 10, vho hana u losha fulaga kana u ita muano nge vha vha vha tshi ṱoḓa u dzula vha tshi fulufhedzea kha Yehova. Nga nṱhani ha zwenezwo, vha pandelwa tshikoloni. Mulandu wavho wo iswa Khothe Khulwane nahone yeneyo Khothe ya phetha nga ḽa uri vhukando ho dzhiiwaho nga tshikolo ho vha vhu tshi tendelana na mulayothewa ngauri ho vha vhu tshi tikedza “vhuthihi ha lushaka.” Yeneyo tsheo ya ita uri hu vhe na u tovholwa huhulwane. Vhana vhanzhi vha Dziṱhanzi vha pandelwa tshikoloni, Ṱhanzi dza vhaaluwa dza fhelelwa nga mishumo nahone dziṅwe nnzhi dza vutshelwa lwa tshiṱuhu nga zwigwada zwa vhathu. Bugu ine ya pfi The Lustre of Our Country i amba uri u “tovholwa ha Dziṱhanzi u bva nga 1941 u swika nga 1943 ho vha hu mathomo mahulwane u fhira oṱhe a u lwisana na vhurereli kha ḽa Amerika ḓanani ḽa vhu-20 ḽa miṅwaha.”

¹⁷ Gundo ḽa maswina a Mudzimu a ḽo ngo ya thambo. Nga 1943, Khothe Khulwane yo senga muṅwe mulandu u fanaho na wa Gobitis. U ḓivhiwa sa West Virginia State Board of Education v. Barnette. Kha enea mafhungo, Khothe Khulwane ya ṋea Ṱhanzi dza Yehova gundo. Lwo vha lu lwa u thoma kha ḓivhazwakale ya United States uri Khothe Khulwane i shandule phetho yayo nga murahu ha tshifhinga tshiṱuku nga u ralo. Nga murahu ha yeneyo tsheo, u tovholwa khagala ha vhathu vha Yehova kha ḽa United States ha fhungudzea vhukuma. Zwenezwo zwa khwaṱhiswa pfanelo dza vhadzulapo vhoṱhe vha United States.

18, 19. Pablo Barros o amba uri o thuswa nga mini uri a dzule o khwaṱha nahone vhaṅwe vhashumeli vha Yehova vha nga edzisa hani tsumbo yawe?

¹⁸ Argentina. Pablo Barros a re na miṅwaha ya malo na Hugo Barros a re na miṅwaha ya sumbe, vho pandelwa tshikoloni nga 1976 nge vha hana u shela mulenzhe kha vhuṱambo ha u imisa fulaga. Ho vha na tshifhinga tshee mudedekadzi a sukumedza Pablo nahone a mu gikhinya ṱhoho. A vhudza vhenevho vhatukana uri vha sale awara nthihi musi tshikolo tsho no bva, a tshi khou vha kombetshedza uri vha dzhenele kha vhuṱambo ha u sumbedza u funa shango. Musi Pablo a tshi humbula nga ha tshenetsho tshiitea u ri: “Arali ndo vha ndi songo thuswa nga Yehova, ndo vha ndi tshi ḓo vha ndi songo kona u dzula ndi tshi fulufhedzea.”

¹⁹ Musi mulandu u tshi iswa khothe, muhaṱuli a ima na phetho ya tshikolo ya u pandela Pablo na Hugo. Naho zwo ralo, mulandu  wavho wa iswa Khothe Khulwane ya Argentina. Nga 1979, yeneyo Khothe ya shandula phetho ya khothe ṱhukhu ya ri: “Ṱhamu [u pandelwa] i lwisana na pfanelo ya mulayothewa ya u guda (Thero 14) na mushumo wa Muvhuso wa u khwaṱhisedza uri vhana vhoṱhe vha wana pfunzo ya murole wa fhasi (Thero 5).” Ḽeneḽo gundo ḽo vhuyedza vhana vha Dziṱhanzi vha ṱoḓaho u vha 1 000. Vhaṅwe a vho ngo tsha pandelwa, nahone vhaṅwe vha ngaho Pablo na Hugo, vho dovha vha ṱanganedzwa zwikoloni zwa muvhuso.

20, 21. Mulandu u kwamaho Roel na Emily Embralinag wo khwaṱhisa hani lutendo lwaṋu?

²⁰ Philippines. Nga 1990, Roel Embralinag, g a re na miṅwaha ya 9 na khaladzi awe ane a pfi Emily, a re na miṅwaha ya 10, khathihi na vhaṅwe vhagudiswa vha Dziṱhanzi vha ṱoḓaho u vha 66, vho pandelwa tshikoloni nga ṅwambo wa u sa losha fulaga. Leonardo, khotsi a Emily na Leonardo, vho lingedza u amba na vhaṱhogomeli vha tshikolo, fhedzi zwa sokou sea zwi tshi ṱanama. Musi enea mafhungo a tshi khou ḓi ṋaṋa u vhifha, Leonardo a isa mbilaelo yawe Khothe Khulwane. Leonardo o vha e si na tshelede na ramilayo ane a ḓo mu ambela. Wonoyo muṱa wa rabela Yehova zwi tshi bva mbiluni uri  a vha livhise. Nga tshenetsho tshifhinga, vhenevho vhana vho vha vha tshi goḓiwa na u holedzwa. Leonardo o vhona u nga a nga si kone u kunda wonoyo mulandu nga ṅwambo wa uri o vha a si na nḓivho ya zwa mulayo.

²¹ Zwi takadzaho ndi uri wonoyo muṱa wo imelelwa nga Felino Ganal, muaxennḓe we u thomani a vha a tshi shumela iṅwe feme khulwane ya zwa mulayo kha ḽeneḽo shango. Nga tshenetsho tshifhinga, Wahashu Ganal o vha o no litsha mushumo wawe wa vhuimo ha nṱha nahone o no vha muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova. Musi wonoyu mulandu u tshi iswa Khothe Khulwane, yeneyo Khothe ya tendelana na Dziṱhanzi nahone ya phumula ndaela dza u pandelwa havho tshikoloni. Na kha honovhu vhuimo, vhe vha lingedza u ita uri vhathu vha Mudzimu vha si fulufhedzee vha kundwa.

22, 23. (a) Ndi ngani ro vha na magundo manzhi nga u rali a swayeaho a lwa mulayo? (b) Vhurathu na vhukomana hashu ha khungulu yoṱhe, ha mulalo ndi vhuṱanzi ha mini?

²² Ndi ngani vhathu vha Yehova vho wana magundo manzhi nga u rali a swayeaho a lwa mulayo? A ri na ṱhuṱhuwedzo ya zwa politiki. Fhedzi mashangoni manzhi na khothe nnzhi, vhahaṱuli vha re na mavhonele avhuḓi vho ri tsireledza kha u vutshelwa nga vhapikisi vha re na tshiṱuhu nahone nga u ita zwenezwo, ha vhewa milayo ye ya thusa u adza mutheo wa mulayothewa. A zwi timatimisi uri Kristo o tikedza vhuḓidini hashu kha eneo magundo. (Vhalani Nzumbululo 6:2.) Ndi ngani ri tshi lwa nndwa dzo raloho dza lwa mulayo? Ndivho yashu a si u shandula maitele a lwa mulayo. Nṱhani hazwo, tshipikwa tshashu ndi u khwaṱhisedza uri ri bvele phanḓa ri tshi shumela Yesu Kristo, Khosi yashu hu si na tshi ri thivhelaho.—Mish. 4:29.

²³ Vhukati ha shango ḽo fhandekanywaho nga khakhathi ya politiki na ḽo ḓalaho vengo, Khosi yashu ine ya khou vhusa, Yesu Kristo, o fhaṱutshedza vhuḓidini ha vhatevheli vhawe shangoni ḽoṱhe uri vha si dzhie sia. Sathane o kundwa kha vhuḓidini hawe ha u ri fhandekanya na u ri kunda. Muvhuso wo kuvhanganya vhathu vha dzimilioni vhane vha hana u “guda u lwa.” U vha hone ha vhurathu na vhukomana hashu ha khungulu yoṱhe, ha mulalo ndi vhuṱolo—vhu ṋea vhuṱanzi ho khwaṱhaho ha uri Muvhuso wa Mudzimu u a vhusa!—Yes. 2:4.