Tshipiḓa 3
Ndi Vhafhio Vhane Vha Tshila Fhethu Ha Muya?
1. Masialala a vhurereli o fanyiswa hani na thavha?
MASIALALA a vhurereli ha Afurika o fanyiswa na thavha. Nga nṱha hu na Mudzimu, a re na maanḓa mahulwane a muya. Nga matungo ndi midzimu miṱuku, kana mimuya, ine ya vha vhashumeli vha Mudzimu. U mona nayo ndi vhomakhulukuku, vhane vha humbula miṱa yavho ya kha ḽifhasi nahone vha vha na dzangalelo ḽihulwane kha mutakalo wayo. Magumoni a yeneyo thavha hu na mimuya miṱuku ya maanḓa: madambi, u tungula, na vhuloi.
2. Ḽiṅwe ḽiambele ḽa Afurika ḽi zwi sumbedza hani uri thendo dza masialala dzi na ṱhuṱhuwedzo kha vhurereli?
2 Dzenedzi thendo dza masialala dzo vha na ṱhuṱhuwedzo khulwane vhukuma kha vhuṅwe vhurereli fhano Afurika. Ḽiṅwe ḽiambele ḽa Afurika ḽo zwi vhea nga heino nḓila: “U vha na Lutendo (kha Vhukriste kana Vhuislam) a zwi iti uri ri litshe u gwadamela midzimu yashu.”
3. Ndi ngafhi hune ra nga guda ngoho nga ha vhane vha dzula fhethu ha muya?
3 Thendo dza masialala a Afurika ndi dza ngoho? Bivhili i ri vhudza mafhungo-ngoho nga ha vhane vha dzula fhethu ha muya.
Yehova, Mudzimu Wa Ngoho
4. Ndi mini zwine vhurereli vhuhulwane ha fhano Afurika ha tenda khazwo?
4 Vhurereli vhuraru vhuhulwane ha fhano Afurika vhu a tenda uri Mudzimu u hone nahone ndi muhulwane vhukuma. Bivhili i amba uri ndi “Mudzimu wa midzimu, Khosi ya mahosi, ene Mudzimu muhulu wa maanḓa na wa u ofhisa.” (Doiteronomio 10:17) Vhamuslim na vhone vha tenda kha Mudzimu muthihi muhulwane. Malugana na masialala a vhurereli ha Afurika, Muphurofesa Geoffrey Parrinder o ri: “Vhunzhi ha vhathu vha Afurika vha tenda kha Mudzimu muhulwane, khotsi a midzimu na vhathu, musiki wa fhethu hoṱhe.”
5. Ndi afhio maṅwe madzina ane Mudzimu a vhidzwa ngao?
5 Naho zwo ralo, hu sa londwi lutendo lune vhathu vhanzhi vha vha nalwo kha Mudzimu, vhanzhi a vha ḓivhi uri Mudzimu ndi nnyi. Tshithu tsha u thoma tshine na tea u tshi ḓivha nga ha muṅwe muthu ndi dzina ḽawe. Vhurereli vhunzhi a vhu ḓivhi uri dzina ḽa Mudzimu ndi nnyi. Kha ḽa Vhudzhagane, kanzhi u vhidzwa Mudzimu, dzina ḽine ḽa amba “Wa Maanḓa.” Vhamuslim vha mu vhidza Allah. Kha vhane vha vha kha vhurereli ha masialala, dzina ḽine ḽa shumiswa u ṱalula Muhulwane ḽi shumiswa zwi tshi ya nga u fhambana ha dzinyambo. Buguni yawe ine ya pfi Concepts of God in Africa, John S. Mbiti o ṅwala madzina a fhiraho 500 o fhamba-fhambanaho a Afurika ane a imela Mudzimu.
Sa tsumbo, nga Luyoruba (Nigeria), Mudzimu u vhidzwa Olodumare; nga Lukikuyu (Kenya), u vhidzwa Ngai; nahone nga Luzulu (Afurika Tshipembe), u vhidzwa uNnkulunkulu.6, 7. Dzina ḽa Mudzimu ndi nnyi, nahone ri ḽi ḓivha hani?
6 Mudzimu ene muṋe u ri mini nga ha dzina ḽawe? Musi Mudzimu a tshi vhudza Mushe uri a range phanḓa Vhaisiraele musi vha tshi bva Egipita, Mushe o vhudzisa: “Zwino ndá swika ha Vha-Isiraele nda ri: Ndo ḓa ha inwi ndó rumiwa nga Mudzimu wa vho-khotsi-aṋu! vhone vha ri: Ndi nnyi dzina ḽawe? ndi ḓe’ mini?”—Ekisodo 3:13.
7 Mudzimu o fhindula a ri: “Vhudza Vha-Isiraele Ú ri: Ndi ḓa ha inwi ndó rumiwa nga Yehova Mudzimu wa vho-khotsi-aṋu, . . . Ndi ḽone dzina ḽanga tsha kale na kale, ndi pfalwi kha mirafho na mirafho.” (Ekisodo 3:15) Ḽeneḽi dzina ḽa Mudzimu ḽi wanala lu fhiraho 7 000 Bivhilini, fhedzi vhaṅwe vhaṱalutshedzeli vha Bivhili vho ḽi bvisa vha dzhenisa madzina a ngaho “Mudzimu” kana “Murena.”
8. Yehova ndi muthu-ḓe, nahone ndi mini zwine ra fanela u zwi ita arali ri tshi ṱoḓa uri a ri ṱanganedze?
8 Yehova ndi muthu-ḓe zwa vhukuma? Ndi muya, ramaanḓaoṱhe, nahone ndi wa vhugala. Ndi muhulwane, ha vhambedzwi na tshithu. (Doiteronomio 6:4; Yesaya 44:6) Yehova o vhudza Mushe a ri: “Nṋe Yehova Mudzimu wau ndi̗ Mudzimu wa vhuhali.” Nga maṅwe maipfi, arali ri tshi ṱoḓa u ṱanganedzwa nga Yehova, ri fanela u gwadamela ene fhedzi. Ha ṱoḓi ri tshi gwadamela tshiṅwe tshithu kana muṅwe muthu.—Ekisodo 20:3-5.
Yesu Kristo, Khosi Ya Muvhuso Wa Mudzimu
9. Ndi ngani ri tshi nga amba uri Yesu ha lingani na Yehova?
9 Ṋamusi vhanzhi a vha ḓivhi uri Yesu ndi nnyi. Vhanzhi kha ḽa Vhudzhagane vha tenda uri Yesu ndi tshipiḓa tsha Vhuraruthihi “Vhukhethwa.” Fhedzi Bivhili a i funzi uri Mudzimu ndi vhathu vhararu kha muthihi. Nahone a i funzi uri Yesu u lingana na Yehova. Yesu nga dzawe o ri: “Khotsi ndi muhulwane kha nṋe.”—Yohane 14:28.
10. Yesu o vha e ngafhi musi a sa athu ḓa kha ḽifhasi?
10 Bivhili i funza u ri musi Yesu a sa athu tshila sa muthu wa ṋama kha ḽifhasi, o vha e ṱaḓulu e tshivhumbiwa tshi re na maanḓa tsha muya. Samusi Yehova o vhumba Adamu na Eva kha ḽifhasi, O dovha a sika zwivhumbwa zwa muya ṱaḓulu. Yesu ndi muthu wa muya wa u thoma u sikiwa nga Yehova.—Yohane 17:5; Vha-Kolosa 1:15.
11. Yesu o bebwa hani sa muthu wa ṋama?
11 Miṅwaha i ṱoḓaho u vha 2 000 yo fhiraho, Yehova o fhirisela vhutshilo ha tshenetshi tshivhumbwa tsha muya mbumbeloni ya musidzana a sa athu ḓivha munna we a vha a tshi pfi Maria. Muruṅwa Gabriele o amba nae a ri: “Vhona, U ḓo vha muthu wa thovhela, wa beba murwa, ané wa ḓo mu i ra dzina ḽa u ri Yesu. . . . huno vhuhosi hawe a vhu nga vhi na mugumo.”—Luka 1:31, 33. *
12. Ndi tshifhio tshiṅwe tshiitisi tsho itaho uri Yesu a ḓe kha ḽifhasi?
12 Ngauralo Yesu o bebiwa, a aluwa a vha munna, nahone a funza vhathu nga ha zwi funwaho nga Yehova na ndivho yawe. O vhudza muvhusi wa Roma a ri: “Ndi zwe nda bebelwa zwone, ndo ḓela zwone fhano shangoni uri ndi vhe ṱhanzi ya mafhungo-ngoho.” (Yohane 18:37) Musi ri tshi ṱhogomela zwe Yesu a funza, ri nga guda mafhungo-ngoho nga ha zwi funwaho nga Mudzimu na ndivho yawe. Ri nga guda uri ri nga ṱanganedzwa hani nga Mudzimu.
13. Ndi tshifhio tshiitisi tsha vhuvhili tsho itaho uri Yesu a ḓe kha ḽifhasi?
13 Tshiitisi tsha vhuvhili tsho itaho uri Yesu a ḓe shangoni tsho vha tshi tsha uri a ṋekedze Mateo 20:28) O ita zwenezwi u itela u ri vhofholola kha tshivhi tshe ra tshi mamela kha makhulukuku washu Adamu. Zwenezwi zwo vha zwi tshi ḓo dovha zwa ita uri zwi konadzee uri ri tshile nga hu sa fheli. Muapostola Yohane o ṅwala: “Mudzimu o funa shango zwingafha-ngafha, a vhuya a ṋekedza Murwa wawe mu-bebwa-eṱhe, uri vhoṱhe vha mu tendaho, vha si lovhe, tshavho hu vhe u tshila tshoṱhe.”—Yohane 3:16.
vhutshilo hawe sa tshirengululi a tshi itela vhathu. (14. (a) Ho itea mini musi Yesu o no fa? (b) Yesu u kha vhuimo vhufhio zwino ngei ṱaḓulu?
14 Musi o no fa, Yesu o vuselwa ṱaḓulu, he a dovha a tshila e kha tshivhumbeo tsha muya tsha maanḓa. (Mishumo 2:32, 33) Nga murahu, Yehova a mu ṋea ‘maanḓa, na vhurena, na vhuhosi; uri vha dzoṱhe dzitshakha na mirafho na dzindimi vha vhe vhalanda vhawe.’ (Daniele 7:13, 14) Yesu o itwa Khosi ya maanḓa; ndi Khosi ya muvhuso wa ṱaḓulu wa Yehova. Hu si kale u ḓo sumbedza maanḓa awe kha ḽifhasi ḽoṱhe.
Vharuṅwa, Vhashumeli Vha Mudzimu
15. Vharuṅwa vho sikwa lini nahone ngafhi?
15 Yehova na Yesu a si vhone fhedzi vhane vha tshila fhethu ha muya. Yehova o sika vharuṅwa, vhane vha vha zwiṅwe zwivhumbwa zwa muya. Muṅwe wa vhenevho vharuṅwa ndi Gabriele, we a amba na Maria. Vharuṅwa a vho ngo thoma vha tshila sa vhathu kha ḽifhasi. Vho sikwa kale ṱaḓulu musi vhathu vha sa athu u sikwa kha ḽifhasi. (Yobo 38:4-7) Huna vharuṅwa vha dzimilioni.—Daniele 7:10.
16. Ndi ngani vhathu vha songo tea u gwadamela vharuṅwa?
16 Vharuṅwa vha fulufhedzeaho a vha ṱoḓi ri tshi vha gwadamela. Luvhili lwoṱhe, musi muapostola Yohane a tshi lingedza u gwadamela vharuṅwa, vho mu kaidza, vha ri: “Vhona! U songo ralo! . . . Rabela Mudzimu!”—Ndzumbululo 19:10; 22:8, 9.
17. Ndi mini zwine zwa sumbedza uri vharuṅwa vha a kona u tsireledza vhashumeli vha Mudzimu, nahone ndi ngani zwenezwi zwi tshi khuthadza?
17 Vharuṅwa a vha tsha bvelela kha vhathu vha Mudzimu kha ḽifhasi, sa zwe vha ita musi vha tshi bvisa vhaapostola vha Yesu dzhele. (Mishumo 5:18, 19) Naho zwo ralo, arali ra gwadamela Yehova u ya nga Ipfi ḽawe, Bivhili, ri nga fulufhela tshoṱhe uri vharuṅwa vha Mudzimu vha sa vhonali, vha re na maanḓa vha ḓo ri tsireledza. Bivhili i ri: “Muruṅwa wa Yehova u dzula a tshi linda vhané vha mu ofha; u ḓo vha lwela.” (Psalme ya 34:7; 91:11) Ndi ngani zwenezwi zwi tshi fanela u ri khuthadza? Ndi ngauri hu na maswina a re na khombo a re fhethu ha muya ane a ṱoḓa u ri tshinyadza!
Sathane, Swina Ḽa Mudzimu
18. (a) Ndi ngani muṅwe muruṅwa o shandukela Mudzimu? (b) Onoyo muruṅwa wa ḽishandukwa o irwa madzina afhio?
18 A si vhoṱhe vharuṅwa vha Mudzimu vhe vha dzula vha tshi fulufhedzea kha Mudzimu. Vhaṅwe vho mu shandukela. Vho ḓiita maswina a Mudzimu na a vhathu kha ḽifhasi. Zwenezwi
zwo ḓa hani? Vharuṅwa vhoṱhe vhe Yehova a vha sika vho vha vho luga nahone vhe vhavhuḓi. Naho zwo ralo, muṅwe wa vhenevha vhana vho fhelelaho vha muya o ṱoḓa uri vhathu vha mu gwadamele nahone a ḓadzisa lwonolwo lutamo luvhi. Tshenetsho tshivhumbwa tsha muya tsho irwa dzina ḽine ḽa pfi Sathane, zwine zwa amba “Mulwa [na Mudzimu].” U dovha a vhidzwa Diabolo, zwine zwa amba “Mufheṱi,” samusi a tshi amba mazwifhi nga ha Yehova.19. Sathane o tambudza Yobo hani nahone ndi ngani?
19 Sathane u tsikeledza vhathu uri vha ṱanganele nae kha u shandukela Mudzimu. Ṱhogomelani zwe a zwi ita kha Yobo mushumeli a fulufhedzeaho wa Mudzimu. Yobo o vha e munna o pfumaho vhukuma. O vha e na nngu dzi linganaho 7 000, kamela dzi linganaho 3 000, kholomo dzi linganaho 1 000, na mbongola dza 500. Hafhu o vha e na vhana vha fumi na vhalanda vhanzhi. Sathane o thoma nga u vhulaha zwifuwo zwa Yobo na vhalanda vhawe. A dovha a ita uri hu vhe na “maḓumbu mahulu” u itela u wisa nnḓu, a vhulaha vhana vhoṱhe vha Yobo. Nga murahu ha zwenezwo “a rwa Yobo nga mamota a ṱhoṱhonaho, a bva kha muvhili woṱhe, a guma ṋayoni a guma na kha thovuma.”—Yobo 1:3-19; 2:7.
20. (a) Yobo o lambedzwa hani nga u fulufhedzea hawe? (b) Naho Yobo o fulufhedzea kha Mudzimu, ndi zwifhio zwe Sathane a zwi ita kha vhaṅwe vhanzhi?
20 Hu sa londwi yeneyo milingo i vhavhaho, Yobo o dzula a tshi fulufhedzea kha Mudzimu. Ngauralo Yehova o mu fhodza nahone “a dovha a ṋea Yobo lupfumo, lwa fhira luḽa lwe a vha e nalwo’.” (Yobo 42:10) Sathane o kundwa u ita uri Yobo a si fulufhedzee, fhedzi o kona u pambusa vhathu kha Mudzimu. Bivhili i ri: “Shango ḽoṱhe ḽo vhumbulutshela kha Muvhi.”—1 Yohane 5:19.
21. (a) Sathane o sumbedza hani uri u tama u gwadamelwa? (b) Ndi ngani Yesu o hana u gwadamela Sathane?
21 Sathane u ṱoḓa uri ri mu gwadamele. Hezwi zwo vhonala musi a tshi linga Yesu miṅwaha i ṱoḓaho u vha 2 000 yo fhiraho. Bivhili i a ṱalutshedza: “Diabolo a dovha a ṱuwa nae’ [Yesu] a mu isa kha thavha ndapfu-ndapfu, a mu sumbedza mivhuso yoṱhe ya shango na vhugala hayo; A amba nae’ a ri: ‘Hezwi zwoṱhe ndi ḓo U ṋea arali U tshi wa nga magona wa ndosha.’” Yesu a hana, a ri: “Ṱuwa, Sathane! ngauri zwo ṅwaliwa u pfi: ‘Gwadamela Murena Mudzimu wau, U shumele Ene fhedzi.’” (Mateo 4:8-10) Yesu o vha a tshi ḓivha zwavhuḓi mulayo wa Yehova, nahone ho ngo ita zwe Sathane a vha a tshi ṱoḓa uri a zwi ite.
Madimoni, Mimuya Mivhi
22. Madimoni o ita mini vhathu?
22 Vhaṅwe vharuṅwa vho ṱanganela na Sathane kha u shandukela Mudzimu. Vhenevha vharuṅwa vha madimoni ndi maswina a vhathu kha ḽifhasi. Vha na tshiṱuhu na vhuhali. Kale, vho ita vhathu u ri vha vhe zwimuma na mabofu. (Mateo 9:32, 33; 12:22) Vho ita uri vhaṅwe vhathu vha lwale kana vha ṱangane ṱhoho. (Mateo 17:15, 18; Marko 5:2-5) Vho tambudza na vhana.—Luka 9:42.
23. (a) Ndi mini zwine mimuya mivhi ya zwi ṱoḓa kha vhathu? (b) Sathane na madimoni awe vho fhura vhathu uri vha ite mini?
23 U fana na Sathane, yeneyi mimuya mivhi i ṱoḓa u gwadamelwa. Nṱhani ha uri yeneyi mimuya i hane u gwadamelwa nga vhathu—i tshi ṱhogomela uri ndi Yehova fhedzi ane a fanela u gwadamelwa—i a zwi tama, i a zwi ṱoḓa, nahone i a zwi tikedza. Sathane na madimoni vho shumisa vhufhura, mazwifhi na nyofho, u ita uri vhathu vha vha gwadamele. Vhukuma, vhathu vhanzhi a vha zwi ḓivhi uri vha khou gwadamela Sathane na madimoni awe. Vhathu vhanzhi vha ḓo mangala musi vha tshi ṱhogomela uri vhurereli havho vhu hulisa Sathane. Naho zwo ralo, Bivhili i sevha u ri: “Hone zwidzimu zwiné vha ita vha itela zwirunzi zwivhí, a vha iteli Mudzimu.”—1 Vha-Korinta 10:20.
24. Ndi ifhio iṅwe nḓila ine Sathane a i shumisa u itela u fhura vhathu?
24 Iṅwe nḓila ine Sathane na madimoni awe vha fhura ngayo vhathu ndi nga u phaḓaladza mihumbulo i si yone nga ha vho faho. Kha ri vhone zwine Bivhili ya zwi funza nga ha zwenezwi.
^ phar. 11 Koran yo ambela kha u bebwa ha Yesu ha vhuṱolo kha Surah ndima ya 19 (Maria). Yo ri: “Ro rumela [Maria] muya Washu u kha tshivhumbeo tsha munna o fhelelaho. Nahone musi a tshi mu vhona o ri: ‘Ngavhe wa Tshilidzi a tshi ntsireledza kha inwi! Arali u tshi ofha Murena, nnditshe nahone u ye hune wa ya hone.’ A fhindula a ri: ‘Nṋe ndo rumiwa nga Murena wau, nahone ndi ḓa u u ṋea murwa mukhethwa.’ A fhindula a ri: ‘Ndi nga beba hani ṅwana, ndi tshee musidzana a sa athu kwamiwa nga munna?’ Ene a fhindula a ri: ‘Zwenezwo ndi zwine Murena a zwi funa. A zwi konḓi khae.’ Murena u ri: “U ḓo vha tshiga kha vhathu, na phaṱutshedzo kha Riṋe. Wonoyu ndi mulayo washu.””