Mulalo Wa Westphalia​—Tshifhinga Tsha Tshanduko Khulwane Ngei Yuropa

“KHA vhavhusi vhanzhi nga u rali vha Yuropa, u kuvhangana hu fanaho na ha ṋamusi ndi tshithu tshi songo ḓoweleaho vhukuma.” Zwenezwi zwo ambiwa nga Roman Herzog, muphuresidennde wa kale wa Federal Republic ya Dzheremane nga October 1998. Musi a tshi khou amba zwenezwo, o vha o thetsheleswa nga mahosi maṋa, khosi nṋa dza vhafumakadzi, vhakololo vhavhili, magota, na vhaṅwe vharangaphanḓa vho vhalaho. Tshenetsho tshiitea, tsho lambedzwaho nga Khoro ya Yuropa, tsho vha tshi tsha ndeme vhukuma kha ḓivhazwakale ya miṅwaha ya 50 ya muvhuso wa ṋamusi wa Dzheremane. Tshenetsho tshiitea tsho vha tshi tsha mini?

October 1998 ho vha hu vhuṱambo ha u pembelela u fhedza miṅwaha ya 350 ha Thendelano ya Mulalo ya Westphalia. Thendelano dza mulalo kanzhi dzi vha tshifhinga tshine ha itwa phetho dza ndeme dzine dza kwama ḓivhazwakale nga nḓila khulwane vhukuma, nahone Thendelano ya Westphalia yo vha i yo khetheaho vhukuma nga ṅwambo wa zwenezwi. U saina yeneyi thendelano nga 1648 zwo fhelisa Nndwa ya Miṅwaha ya Furaru nahone zwa swaya u thoma ha Yuropa ḽa musalauno sa dzhango ḽi re na mashango ane a ḓivhusa.

Maitele A Kale A Khou Vutshelwa

Tshifhingani tsha Vhukati, madzangano e a vha e na maanḓa vhukuma o vha e a Kereke ya Katolika ya Roma na Muvhuso Mukhethwa wa Roma. Muvhuso wo vha wo vhumbwa nga mivhundu ya maḓana ya vhuhulu ho fhambanaho nahone wa ṱanganya na fhethu hune zwino ha vha Austria, Rephubuliki ya Czech, Fura vhubvaḓuvha, Dzheremane, Switzerland, vhupo ha devhula-vhukovhela ha Yuropa, na zwipiḓa zwa Italy. Samusi mivhundu ya Dzheremane yo vhumbwa nga zwipiḓa zwawo zwihulwane, wonoyu muvhuso wo ḓivhiwa sa Muvhuso Mukhethwa wa Roma wa Lushaka lwa Dzheremane. Muvhundu muṅwe na muṅwe wo vha u tshi vhuswa nga mukololo nga fhasi ha muvhuso muhulwane. Muvhusi muhulwane o vha e Mukatolika wa Roma wa muṱa wa Austria Habsburg. Samusi Yuropa ḽo vha ḽi maanḓani a vhapapa na muvhuso, ḽo vha ḽi zwanḓani zwa Katolika ya Roma.

Naho zwo ralo, ḓanani ḽa vhu-16 na ḽa vhu-17 ḽa miṅwaha, maitele o vhewaho a vutshelwa. Kha ḽa Yuropa ḽoṱhe vhathu vhanzhi vho vha vha songo fushea nga vhuḓifari ho kalulaho ha Kereke ya Katolika ya Roma. Vhashanduli vha vhurereli vha fanaho na Martin Luther na John Calvin vho amba nga ha zwilinganyo zwa Bivhilini. Luther na Calvin vha tikedzwa nga vhanzhi, nahone kha tshenetshi tshigwada ha thoma vhurereli ha Reformation na ha Porotesitante. Vhurereli ha Reformation ho mbo ḓi fhandekana ha vha zwipiḓa zwa lutendo zwiraru—tsha Katolika, tsha Luṱere, na tsha Calvin.

Vhakatolika vho vha vha sa fulufheli Vhaporotesitante, nahone Vhaporotesitante vho vha vha tshi dzhiela fhasi maswina avho a Vhakatolika. Honohu vhuimo ho ita uri hu vhumbwe Dzangano ḽa Porotesitante na Dzangano ḽa Katolika mathomoni a ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha ḽa vhu-17. Vhaṅwe vhakololo vha muvhuso vho ṱanganela na Dzangano ḽa Porotesitante nahone vhaṅwe vha ṱanganela na ḽa Katolika. Yuropa—nahone zwihuluhulu muvhuso—ho vha hu kha vhuimo he vhathu vha vha vha si tsha fulufhedzana lwe ha vha hu tshi nga vuwa khakhathi nga vhukhakhi vhuṱukuṱuku.  Musi zwenezwi zwi tshi fheleledza zwo bvelela, zwo ḓisa khuḓano ye ya fhedza miṅwaha ya 30 ye ya tevhela.

Mathomo A Si Avhuḓi A Khakhathi Dza Yuropa

Vhavhusi vha Porotesitante vho lingedza u ṱuṱuwedza Vhakololo vha Vhakatolika u ri vha tendele mbofholowo yo engedzeaho ya vhurereli. Fhedzi thendelano yo ongolowa vhukuma, nahone nga 1617-18, kereke mbili dza Luṱere dza ngei Bohemia (Riphabuliki ya Czech) dza valwa nga khani. Hezwi zwo ita uri tshigwada tsha Porotesitante tshi vhe na vhuimo ha nṱha, lwe tsha vutshela nnḓu ya vhuhosini ya ngei Prague, vha fara vharangaphanḓa vhararu vha Katolika, nahone vha vha posela nnḓa nga fasiṱere ḽa tshiṱizi tsha nṱha. Zwenezwi ndi zwone zwe zwa thoma khakhathi kha ḽa Yuropa.

Naho vho vha vho fanela u vha vhatevheli vha Ṋemulalo, Yesu Kristo, miraḓo ya zwigwada zwi hanedzaho zwa vhurereli yo vha yo ḓiimisela u lwa. (Yesaya 9:6) Nndwani ya Thavhani Tshena, Dzangano ḽa Katolika ḽa kunda tshoṱhe Dzangano ḽa Porotesitante nahone ha mbo ḓi vha u fhalala haḽo. Vhahulwane vha Porotesitante vha vhulahwa luvhanḓeni ngei Prague. U mona na Bohemia ḽoṱhe, thundu dza Vhaporotesitante vhe vha hana u landula lutendo lwavho dza thubiwa nahone dza kovhekanywa vhukati ha Vhakatolika. Bugu ine ya pfi 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Nndwa na Mulalo ngei Yuropa) yo ṱalusa honoho u thubwa ha dzithundu sa “iṅwe ya tshanduko khulwane ya u dzhielwa thundu ye ya vhuya ya vha hone kha ḽa Yuropa vhukati.”

Zwithu zwe zwa thoma zwi nndwa ya vhurereli ngei Bohemia zwo aluwa zwa vha nndwa ya u wana maanḓa a politiki na kha maṅwe mashango. Miṅwahani ya 30 ye ya tevhela, mashango a ngaho Denmark, Fura, Netherlands, Spain, na Sweden a dzhenelela nndwani. Vhavhusi vha Katolika na vha Porotesitante, vha tshi ṱuṱuwedzwa nga vhupangwa na u ṱoḓa u vhusa, vho lwela u wana maanḓa a politiki na tshelede. Nndwa ya Miṅwaha ya Furaru yo khethekana ya bva zwipiḓa, tshiṅwe na tshiṅwe tsho ṋea dzina ḽa muvhusi we a vha e mupikisi muhulwane. Bugu dzo vhalaho dzo redza zwenezwo zwipiḓa zwiṋa: Nndwa ya Vhabohemia na Vhapalatine, Nndwa ya Denmark na Lower Saxony, Nndwa ya Sweden, na Nndwa ya Fura na Sweden. Nndwa nnzhi dzo lwelwa fhethu hu vhuswaho nga Muvhuso Mukhethwa wa Roma.

Zwiṱhavhane nga tshenetsho tshifhinga zwo vha zwi tshi katela mavolovolo, zwigidi zwilapfu zwi kungelwaho kha mahaḓa, na dziganunu, nahone Sweden ḽo vha ḽi ḽone ḽe ḽa vha ḽi tshi khou bveledza vhunzhi ha zwenezwo zwiṱhavhane. Vhakatolika na Vhaporotesitante vho vha vho dzhenelela tshoṱhe nndwani. Maswole o vha a tshi ya nndwani a tshi khou huwelela uri “Santa Maria” kana “Mudzimu u na riṋe.” Maswole o thuba u vhu ya u swika mivhunduni ya Dzheremane, vha tshi fara sa zwipuka vhane vha khou lwa navho na vhadzulapo vha henefho. Yeneyo nndwa ya thoma u vha ya tshiṱuhu vhukuma. Zwenezwo zwo vha zwo fhambana lungafhani na vhuporofita ha Bivhilini vhune ha ri: ‘Lushaka a lu tsha ḓo bvela luṅwe lushaka pfumo; a vha tsha ḓo guda u lwa’!—Mixa 4:3.

Murafho wa Dzheremane wa aluwa nga fhasi ha zwiimo zwa nndwa nahone vhenevho vhathu vho netaho vho vha vho ṱulutshelwa mulalo. Zwi vhonala uri ho vha hu tshi ḓo vha na mulalo arali vhavhusi vha vhe vhe si na madzangalelo a politiki a  lwisanaho. Musi nndwa i si tsha vha ya vhurereli, yo mbo ḓi vha zwihuluhulu ya politiki. Zwi mangadzaho ndi uri muṅwe wa vhanna vhe vha ṱuṱuwedza yeneyi tshanduko o vha e muraḓo wa nṱha wa Kereke ya Katolika.

Mukhadinala Richelieu O Khwaṱhisa Maanḓa Awe

Dzina ḽa tshiofisi ḽa Armand-Jean du Plessis ḽo vha ḽi Mukhadinala wa Rechelieu. O vha e gota ḽihulwane ḽa Fura u bva nga 1624 u swika nga 1642. Muhumbulo wa Richelieu wo vha u wa u ita uri Fura ḽi vhe muvhuso muhulwane kha ḽa Yuropa. U itela u swikelela zwenezwo, o lingedza u fhelisa vhuvhusi ha Vhakatolika ngae, vha nnḓu ya vhuhosini. Zwenezwo o zwi itisa hani? Nga u lambedza nga zwa dzitshelede mmbi dza Porotesitante dza mivhundu ya Dzheremane, Denmark, Netherlands, na Sweden, dze dzoṱhe dza vha dzi tshi khou lwa na vha muṱa wa vhuhosini.

Nga 1635, Richelieu a rumela mmbi dza Fura nndwani lwa u tou thoma. Bugu ine ya pfi vivat pax—Es lebe der Friede! (Mulalo Kha U Lalame!) yo ṱalusa uri musi i tshi vho ya u fhela, “Nndwa ya Miṅwaha ya Furaru yo fheleledza yo no vha vhukati ha madzangano a vhurereli. . . . Nndwa yo vha i ya u lwa na vhuvhusi ha nṱha ha politiki ngei Yuropa.” Vhakatolika na Vhaporotesitante vhe vha vha vha tshi khou lwa vho fheleledza vho no vha vhathihi vha tshi khou lwa na vhaṅwe Vhakatolika. Dzangano ḽa Katolika, ḽe ḽa fhelelwa nga maanḓa mathomoni a vho-1630, ḽo mbo ḓi fa nga 1635.

Muṱangano Wa Mulalo Ngei Westphalia

Yuropa ḽo vha ḽo huvhadzwa nga u thumbiwa, u vhulahwa, u tzhipiwa, na nga malwadze. Nga zwiṱuku nga zwiṱuku, u ṱulutshelwa havho mulalo ho khwaṱhiswa nga u ṱhogomela uri a huna we a vha a tshi ḓo kunda kha yeneyi nndwa. Bugu ine ya pfi vivat pax—Es lebe der Friede! yo amba uri “u yela mafheloni a 1630, vhakololo vhe vha vha vha tshi khou vhusa vho fheleledza vho ṱhogomela uri mmbi i nga si tsha vha thusa u swikelela tshipikwa tshavho.” Fhedzi arali vhoṱhe vha tshi khou ṱoḓa mulalo, vho vha vha tshi ḓo u swikelela hani?

Muvhusi Ferdinand wa Vhuraru wa Muvhuso Mukhethwa wa Roma, Khosi Lois wa Vhufumiraru wa Fura, na Khosi ya musadzi Christina wa Sweden vha tendelana uri muṱangano u fanela u farelwa fhethu hune madzangano oṱhe e a ya nndwani a ḓo kuvhangana na u amba nga ha nḓila ya u ita mulalo. Ha khethwa fhethu huvhili hune ha ḓo rerwa hone—Ḓoroboni ya Osnabrück na Münster vunḓuni ḽa Dzheremane kha ḽa Westphalia. Dzenedzo ḓorobo dzo khethiwa nga ṅwambo wa uri dzo vha dzi vhukati ha musanda wa Sweden na Fura. U thoma nga 1643, vhathu vha 150 vha bvaho kha vhuṅwe vhupo—vhaṅwe vhe na zwigwada zwihulwane zwa vhaeletshedzi—vha swika ḓoroboni dzenedzo mbili, vhaḓinḓa vha Vhakatolika vha kuvhangana Münster, vha Vhaporotesitante vha kuvhangana Osnabrück.

Tsha u thoma, ho vhumbwa maitele a vhuḓifari u itela u thoma zwithu zwi ngaho dzina na vhuimo ha vhaḓinḓa, madzulele, na maitele a zwithu. Nga murahu ha thoma u reriwa nga ha mulalo, hu tshi poswa fhungo kha muimeleli wa shango muṅwe na muṅwe hu tshi shumiswa vhapfumedzanyi. Nga murahu ha miṅwaha i ṱoḓaho u vha miṱanu—musi nndwa i tshi khou ḓi bvela phanḓa—ha vha na thendelano ya mulalo. Thendelano ya Westphalia yo vha i na ḽiṅwalwa ḽi fhiraho ḽithihi. Iṅwe thendelano ya sainiwa vhukati ha Muvhusi Ferdinand wa Vhuraru na Sweden, iṅwe ya sainiwa Münster vhukati ha muvhusi na Fura.

Mafhungo a thendelano a phaḓalala, nahone vhathu vha thoma u pembela. Ha vhaswa mililo dzi ḓoroboni dzo fhambanaho. Ha lidzwa tsimbi dza kereke, ha thuthubiswa dziganunu dza u ṱanganedza thendelano nahone vhathu vha imba zwiṱaraṱani. Naa zwino ḽa Yuropa ḽo vha ḽi tshi ḓo vha na mulalo wa tshoṱhe?

Naa Zwi A Konadzea U Wana Mulalo Wa Tshoṱhe?

Thendelano ya Westphalia yo ṱhogomela maitele a muvhuso wa maanḓa. Hezwi zwo vha zwi tshi amba uri dzangano ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi re kha thendelano ḽo tenda u ṱhonifha ndugelo dza madzingu dza madzangano oṱhe na u sa dzhenelela kha mafhungo avho. Nga zwenezwo zwo vha u thomiwa ha Yuropa ḽa musalauno sa dzhango ḽa mivhuso ya  maanḓa. Miṅwe ya yeneyo mivhuso yo vhuyelwa vhukuma nga thendelano u fhira miṅwe.

Fura ḽo vhumbwa sa muvhuso muhulwane wa maanḓa, nahone Netherlands na Switzerland a wana vhuḓilangi. Kha mivhundu ya Dzheremane, ye vhunzhi hayo ya vha yo tshinyadzwa nga nndwa, thendelano a yo ngo vha vhuyedza. Mvelelo ya Dzheremane ndi ye ya phethwa nga dziṅwe tshaka. The New Encyclopædia Britannica yo vhiga uri: “U wanwa na u xelelwa nga vhakololo vha Dzheremane zwo ḓitika nga u vhuyelwa ha mivhuso mihulwane: Fura, Sweden, na Austria.” Nṱhani ha u vha lushaka luthihi lu re na vhuthihi, mivhundu ya Dzheremane yo fhandekana u fana na u thomani. Zwiṅwe hafhu, zwiṅwe zwipiḓa zwa shango zwa ṋekedzwa uri zwi vhuswe nga vhavhusi vha nnḓa, u fana na zwipiḓa zwa milambo mihulwane ya Dzheremane—Rhine, Elbe, na Oder.

Vhurereli ha Katolika, Luṱere, na ha Calvin ha ṱhogomelwa nga nḓila i linganaho. Hezwi a zwo ngo takadza vhathu vhoṱhe. Mupapa Innocent wa Vhufumi o vha o sinyuswa vhukuma nga thendelano, a tshi amba uri a i na mushumo. Naho zwo ralo, mikano ye ya vha hone nga ha vhurereli a yo ngo shanduka maḓanani mararu a miṅwaha e a tevhela. Naho mbofholowo ya vhathu yo vha i sa athu swika, yo vha i tsini.

Thendelano yo fhedza Nndwa ya Miṅwaha ya Furaru, u katela na vhunzhi ha vengo ḽe ḽa vha ḽi hone. Yeneyo yo vha i nndwa khulwane ya vhurereli ya u fhedza kha ḽa Yuropa. Nndwa a dzo ngo fhela, fhedzi tshiitisi tshadzo tsho vha tshi si tsha vha tsha vhurereli, fhedzi tsho vha tshi tsha politiki na vhubindudzi. Fhedzi hezwo a zwo ngo amba uri vhurereli a vhu ngo tsha dovha ha ṱuṱuwedza vengo kha ḽa Yuropa. Kha Nndwa ya Shango ya u Thoma na ya Vhuvhili, maswole a Dzheremane o vha o ambara mabannda o ṅwaliwaho mubulo wo ḓoweleaho une wa ri: “Mudzimu U Na Riṋe.” Tshifhingani tsha dzenedzo nndwa dzi ofhisaho, Vhakatolika na Vhaporotesitante vho vha tshigwada tshithihi u itela u lwa na Vhakatolika na Vhaporotesitante vha tshiṅwe tshigwada tshi hanedzaho.

Zwi khagala uri Thendelano ya Westphalia a yo ngo ḓisa mulalo wa tshoṱhe. Naho zwo ralo, hu si kale vhathu vha thetshelesaho vha ḓo ḓiphina nga wonoyo mulalo. Yehova Mudzimu u ḓo ḓisa mulalo wa tshoṱhe kha vhathu a tshi shumisa Muvhuso wa Vhumessia wa Murwa wawe, Yesu Kristo. Nga fhasi ha wonoyo muvhuso, vhurereli vhuthihi ha ngoho vhu ḓo vha tshigwada tshi re na vhuthihi nṱhani ha tsho fhandekanaho. A huna ane a kha ḓi ḓo ya nndwani na khathihi, ya vhurereli kana iṅwe-vho. Zwi ḓo vha mbofholowo khulwane lungafhani musi Muvhuso u tshi vhusa ḽifhasi nahone ‘mulalo a u nga fheli.’—Yesaya 9:5, 6.

[Maipfi o ṱumbulwaho kha siaṱari 21]

Vhakatolika na Vhaporotesitante vhe vha vha vha tshi khou lwa vho fheleledza vho no vha vhathihi vha tshi khou lwa na vhaṅwe Vhakatolika

[Maipfi o ṱumbulwaho kha siaṱari 22]

Maswole o vha a tshi ya nndwani a tshi khou huwelela uri “Santa Maria” kana “Mudzimu u na riṋe”

[Tshifanyiso kha siaṱari 21]

Mukhadinala Richelieu

[Tshifanyiso kha siaṱari 23]

Tshifanyiso tsho oliwaho nga ḓana ḽa vhurathi ḽa miṅwaha tshi sumbedzaho nndwa ya vhukati ha Luther, Calvin, na mupapa

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 20]

From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI

[Ṱhaluso dza Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 23]

Religious leaders struggling: From the book Wider die Pfaffenherrschaft; map: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck