“Vha Wela nga Gungwa Vha Ya Kipiro”

NGA yeneyo nḓila, bugu ya Mishumo i thoma mafhungo ayo nga zwe vharumiwa vha Vhakriste Paulo, Baranaba, na Yohane Marko vha ṱangana nazwo musi vho dalela Kipiro hu ṱoḓaho u vha nga 47 C.E. (Mishumo 13:4) Nga tshenetsho tshifhinga, u fana na ṋamusi, Kipiro wo vha u muḓi we wa vha u tshi ḓiphina nga vhuimo ha nṱha ngei Mediterranean vhubvaḓuvha.

Vharoma vho vha vha tshi khou ṱoḓa tshiṱangadzime, nahone vha tshi vhusa nga 58 B.C.E. Nga phanḓa ha zwenezwo, Kipiro wo vha wo ḓala nga zwiitea zwa ndeme zwo iteaho kale. Wo vha u tshi dzulwa nga Vhafenikia, Vhagerika, Vhasiria, Vhaperesia, na Vhaegipita. Vhakhuruseda, Vhafrank, na Vhavenice vho dzula henefho Miṅwahani ya Vhukati, nahone ha tevhela Vhaottoman. Nga 1914 Britain ḽo thuba tshenetsho tshiṱangadzime nahone ḽa tshi vhusa u swika tshi tshi wana vhuḓivhusi nga 1960.

Zwa zwino vhuendelashango ndi tshisima tshihulwane tsha mbuyelo, fhedzi misini ya Paulo Kipiro tsho vha tsho ḓala nga zwibveledzwa zwa mupo, zwe Vharoma vha zwi bveledza u itela u ḓadza maḓulu a Roma. Tsimbitswuku yo tumbulwa mathomoni a ḓivhazwakale ya tshiṱangadzime, nahone hu anganyelwa uri mafheloni a tshifhinga tsha Vharoma, ho waniwa thani dza tsimbitswuku dza 250 000. Naho zwo ralo, bindu  ḽo dzhia tshipiḓa tshihulwane tsha ḓaka ḽo pinzanaho u itela u ṋokisa tsimbitswuku. Vhunzhi ha maḓaka a tshiṱangadzimeni o vha e si tsheeho nga tshifhinga tshe Paulo a swika ngatsho.

U Vhuswa ha Kipiro nga Vharoma

U ya nga Encyclopædia Britannica, Kipiro wo ṋewa Egipita nga Julius Caesar nahone nga murahu hawe ha vha Mark Antony. Naho zwo ralo, musi u tshi khou vhuswa nga Augustus, wo humiselwa Roma nahone wa vhuswa ngaḽo—samusi Luka muṅwali wa Mishumo, o zwi ṅwala nga ho teaho. Seregio Paulo o vha e muvhusi musi Paulo a tshi huwelela henefho.—Mishumo 13:7.

Pax Romana, une wa vha mulalo wa tshaka dzoṱhe u tikedzwaho nga Roma, wo ṱuṱuwedza u engedzwa ha migodi na zwa mabindu a Kipiro, zwe zwa ita uri hu vhe na mvelaphanḓa kha zwa vhuvhambadzi. Mbuyelo yo engedzeaho yo vha i tshi bveledzwa nga mmbi dza Vharoma na nga vhaendelahukhethwa vhane vha ya nga vhunzhi u itela u hulisa Aphrodite, mudzimukadzi ane a vha mutikedzi wa lupfumo lwa tshiṱangadzimeni. Nga ṅwambo wa zwenezwo, ho thomiwa bada ntswa, vhuimazwikepe, na u fhaṱiwa ha zwifhaṱo zwavhuḓi zwa vhomuthumunzhi. Lugerika lwo dzula lu luambo lwa tshiofisi, nahone—Aphrodite, Apollo, na Zeus vho vha vha tshi rabelwa nga vhathu vhanzhi—u katela na muvhusi wa Roma. Vhathu vho vha vha tshi tshila vhutshilo havhuḓi nahone vha tshi ḓiphina nga matshilele na mvelele dzo fhambanaho.

Zwenezwo ndi zwithu zwe Paulo a ṱangana nazwo musi a tshi khou tshimbila Kipiro na musi a tshi khou funza vhathu nga ha Kristo. Naho zwo ralo, ho vha ho no vha na Vhukriste ngei Kipiro musi Paulo a sa athu swika henefho. Mafhungo a Mishumo a ri vhudza uri nga murahu ha lufu lwa Mukriste wa u thoma u fela lutendo ane a pfi Stefano, vhaṅwe Vhakriste vha u thoma vho shavhela Kipiro. (Mishumo 11:19) Baranaba, khonani ya Paulo, o vha e mudzulapo wa Kipiro, nahone a tshi ḓivha zwavhuḓi tshenetsho tshiṱangadzime, lune a zwi timatimisi uri o livhisa Paulo zwavhuḓi vhukuma kha lwendo lwawe lwa u huwelela.—Mishumo 4:36; 13:2.

U Vusulusa Lwendo lwa Paulo Ngei Kipiro

A zwi leluwi u ḓivha nga vhuḓalo nga ha nyendo dza Paulo musi e ngei Kipiro. Naho zwo ralo, vhagudi vha zwo fukulwaho fhasi vha a ḓivha zwavhuḓi nga ha maitele avhuḓi a nḓila a tshifhingani tsha Vharoma. Nga ṅwambo wa mbonalo dza ḓivhashango dza tshenetsho tshiṱangadzime, na nḓila khulwane dza musalauno dzi tevhela nḓila dzi fanaho na dze vhenevho vharumiwa vha u thoma vha vha tshi anzela u tshimbila ngadzo.

Paulo, Baranaba, na Yohane Marko vho alavha nga gungwa u bva Seleukia u ya vhuimazwikepe ha Salami. Ndi ngani vho ya Salami, ngeno hu uri musanda na vhuimazwikepe huhulwane ho vha hu Phafo? Tshiitisi ndi tsha uri Salami wo vha u nga thungo ya phendelashango ya vhubvaḓuvha, vhukule ha khilomithara dza 200 u bva Seleukia, kha tshipiḓa tshihulwane tsha dzhango. Naho Salami musi u tshi kha ḓi vhuswa nga Vharoma wo dzhielwa vhudzulo nga Phafo we wa vha musanda, Salami wo ḓi dzula u fhethu ha mvelele, pfunzo na zwa vhuvhambadzi henefho tshiṱangadzimeni. Salami u na Vhayuda vhanzhi, nahone  vharumiwa vho thoma u “amba mafhungo a Mudzimu tshikoloni tsha Vha-Yuda.”—Mishumo 13:5.

Zwo salaho fhedzi ṋamusi ngei Salami ndi mashubi. Naho zwo ralo, zwo fukulwaho fhasi zwo khwaṱhisedza bvumo na lupfumo zwe wonoyo muḓi wa vha u nazwo. Makete, hune ha vha fhethu ha mishumo ya politiki na zwa vhurereli, hu ḓivhelwa u vha fhethu huhulwane vhukuma ha Vharoma he ha vhuya ha fukulwa dzinguni ḽa Mediterranean. Mashubi awo, e a vha hone u bva tshifhingani tsha Augustus Caesar, o sumbedza miṱa yo olwaho zwifanyiso zwo serekanaho, fhethu ha u itela nyonyoloso, na maitele avhuḓi vhukuma a fhethu ha u ṱambela, tshitediamu, na holo ya u ḓimvumvusa, mavhiḓa avhuḓi, na sietha khulwane i re na zwidulo zwa 15 000! Tsini nao hu na mashubi a thembele khulwane ya Zeus.

Fhedzi Zeus ho ngo kona u thivhela uri muḓi u sa tshinyadzwe nga midzinginyo. Nga 15 B.C.E, mudzinginyo muhulwane wo tshinyadza fhethu hunzhi ha Salami, naho ho fhaṱululwa nga murahu nga Augustus. Ho do vha ha tshinyadzwa nga mudzinginyo nga 77 C.E, nahone ha dovha ha fhaṱululwa. Kha ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha, Salami wo tshinyadzwa nga midzinginyo i tshi khou tou tevhekana, nahone a wo ngo tsha dovha wa swikelela bvumo ḽe wa vha u nawo. Tshifhingani tsha Vhukati, vhuimazwikepe hawo ho vha ho ḓadzwa nga matope nahone wo litshelelwa.

Nḓila ye vhathu vha Salami vha aravha ngayo u huwelela ha Paulo a yo ngo sumbedzwa. Fhedzi Paulo o vha tshi fanela u huwelela na kha vhaṅwe vhadzulapo. Musi vha tshi ṱuwa Salami, vharumiwa vho khetha kha nḓila khulwane tharu: iṅwe yo vha i phendelashango ya devhula, ine ya pfuka nga thavhani ya Kyrenia; iṅwe i vhukovhela i tshi pfuka nga mudavhini wa Mesaoria tshipiḓani tshihulwane tsha tshiṱangadzime; nahone ya vhuraru i phendelashango ya tshipembe.

Paulo o shumisa nḓila ya vhuraru u ya nga sialala. Yo vha i tshi pfuka nga fhethu ho nonaho hu re na mavu matswuku. Hu ṱoḓaho u vha khilomithara dza 30 tshipembe vhukovhela, nḓila ine ya swika muḓini wa Larnaca musi i sa athu pambutshela devhula u yela bvungwi ha shango.

“Vha Buḓekanya Tshiṱangadzime Tshoṱhe”

Nḓila khulwane yo vha i tshi swika muḓini wa kale wa Ledra. Wo fhaṱiwa fhethu hune ṋamusi ha vhidzwa Nicosia, musanda wa musalauno. A hu tsheena vhuṱanzi naho vhu vhufhio ha wonoyo muḓi wa kale. Fhedzi ḓanani ḽa vhu-16 mbondo dza Venice dzo monaho na Nicosia dzo vha dzi tshiṱaraṱa tshi sekene tshi tshimbilwaho nga maanḓa tshe tsha vha tshi tshi vhidzwa Ledra Street. Zwa uri Paulo o ya Ledra kana hai, a ri zwi ḓivhi. Bivhili i sokou ri vhudza  uri “vha buḓekanya tshiṱangadzime tshoṱhe.” (Mishumo 13:6) The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands yo ri “zwi amba u dalela vhadzulapo vhoṱhe vha Vhayuda vha re tshiṱangadzimeni.”

Paulo o vha e na dzangalelo ḽa u amba na vhathu vhanzhi nga hune a nga kona ngaho henefho tshiṱangadzimeni. A nga vha o tshimbila nga nḓila ya tshipembe i bvaho Ledra ya fhira nga Amathus na Kourion—miḓi mihulwane mivhili i re na vhadzulapo vhanzhi vha bvaho kha mashango manzhi o fhambanaho.

Kourion wo vha u luwani lu re nṱha ha lwanzhe lwo ṱoḓaho u wela zwiṱuku bitshini. Wonoyu muḓi wa Vhagerika na Vharoma wo tshinyadzwa nga mudzinginyo we wa tshinyadza Salami nga 77 C.E. Hu na mashubi a thembele yo ṋekedzwaho Apollo u bva nga 100 C.E. Tshitediamu tsho vha tshi tshi kona u dzula vhaṱaleli vha 6000. Matshilele avhuḓi a vhathu vhanzhi vha ngei Kourion a nga vhoniwa kha miolo yo khavhiswaho i re miṱani ya nnḓu dza maṱeleṱele.

U Ya Phafo

U bva Kourion, nḓila i re na mbonalo yavhuḓi i bvela phanḓa u yela vhukovhela ha dzingu ḽi bveledzaho veini, i tshi yela nṱha nga zwiṱuku nga zwiṱuku, nahone ya ita masonge-songe u tsela luwani u yela bitshini. U ya nga lungano lwa Vhagerika, henefho ndi fhethu he lwanzhe lwa beba mudzimukadzi Aphrodite.

Aphrodite o vha e na bvumo ḽihulwane kha midzimu ya Gerika ngei Kipiro nahone o vha a tshi rabelwa vhukuma u swika ḓanani ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha C.E. Fhethu he Aphrodite a vha a tshi rabelwa hone ho vha hu Phafo. Ho vha hu tshi farwa vhuṱambo vhuhulwane tshimedzi tshiṅwe na tshiṅwe u itela u mu rabela. Vhaendelahukhethwa vha bvaho Asia Minor, Egipita, Gerika, na kule hu fanaho na Peresia vho vha vha tshi ḓa vhuṱamboni henefho Phafo. Musi Kipiro u tshi khou vhuswa nga khosi dza Egipita, vhadzulapo vha Kipiro vho thoma u ṱanganela kha vhurabeli ha vho-Faraho.

Phafo wo vha u musanda wa Vharoma wa Kipiro na hune ha dzula muvhusi nahone wo vha wo ṋewa maanḓa a u ita tshelede ya tsimbitseṱha. Na wone wo tshinyadzwa nga mudzinginyo nga 15 B.C.E, nahone u fana na zwo iteaho kha wa Salami, Augustus o ṋekedza tshelede u itela uri wonoyo muḓi u fhaṱululwe. Zwo fukulwaho fhasi zwo sumbedza matshilele avhuḓi ḓanani ḽa u thoma ḽa miṅwaha ngei Phafo—zwiṱaraṱa zwa muḓi zwo ṱanḓavhuwaho, miṱa ya maṱeleṱele yo khavhiswaho, zwikolo zwa muzika, fhethu ha nyonyoloso, na fhethu ha u ḓimvumvusa.

Ndi henefho Phafo he Paulo, Baranaba, na Yohane Marko vha hu dalela, nahone ndi henefho he Seregio Paulo—“munna [o ṱalifhaho, NW]”—“a humbela uri na ene a vhudzwe mafhungo a Mudzimu” nṱhani ha u pfa u pikisa huhulwane ha mungome Elimasi. Muvhusi o “kanuka pfunzo ya Murena.”—Mishumo 13:6-12.

Musi vho no fhedza mushumo wavho wa u huwelela nga hu bvelelaho ngei Kipiro, vharumiwa vho bvela phanḓa na mushumo wavho ngei Asia Minor. Lwonolo lwendo lwa u thoma lwa Paulo lwa vhurumiwa lwo vha lu tshiitea tsha ndeme kha u phaḓaladza Vhukriste ha ngoho. Bugu ine ya pfi St. Paul’s Journeys in the Greek Orient i lu vhidza “mathomo a vhukuma a mushumo wa Vhukriste na wa. . .buḓo ḽa vhurumiwa ḽa Paulo.” Yo dovha ya ri: “Samusi yo vha yo dzulela hune nḓila dza lwanzheni dza ṱangana hone dzi yaho Siria, Asia Minor, na Gerika, zwi vhonala uri Kipiro ndi he ha thomiwa hone mushumo wa vhurumiwa.” Fhedzi ho vha hu tshi kha ḓivha vhukando ha u thoma. Hu ṱoḓaho u vha miṅwaha ya 2000 nga murahu, mushumo wa vhurumiwa wa Vhukriste wo bvela phanḓa, nahone hu nga ambiwa zwo tea uri mafhungo maḓifha a Muvhuso wa Yehova o swika “nga mugumo wa shango.”—Mishumo 1:8.

[Mimapa kha siaṱari 20]

(U itela uri ni vhone nḓila ye mafhungo a dzudzanywa ngayo nga vhuḓalo, sedzani khandiso)

KIPIRO

NICOSIA (Ledra)

Phafo

Kourion

Amathus

Larnaca

Salami

THAVHA YA KYRENIA.

MAVHALE A MESAORIA

THAVHA YA TROODOS

[Tshifanyiso kha siaṱari 21]

Musi o ḓadzwa nga muyamukhethwa, Paulo o swingisa mungome ane a pfi Elimasi musi e ngei Phafo