Khonani Dza Mudzimu “Zwiṱangadzimeni” Zwa Tonga

Nga 1932 gungwa ḽo ḓisa mbeu ya ndeme vhukuma zwiṱangadzimeni zwa Tonga. Mulanguli waḽo o ṋea Charles Vete bugwana ine pfi “Where Are the Dead?” Charles o tenda uri o wana mafhungo-ngoho. Nga murahu ha tshifhinga ofisi khulwane ya Ṱhanzi dza Yehova ya tenda khumbelo ya Charles ya uri a ṱalutshedzele yeneyo bugwana nga luambo wa hawe. Nga murahu ha u fhedza wonoyo mushumo, a ṋewa bugwana dzi linganaho 1 000 nahone a thoma u dzi phaḓaladza. Yeneyi ndi yone nḓila ye mulaedza wa Muvhuso wa Yehova wa thoma u ḓivhadzwa ngayo tshiṱangadzimeni tsha Tonga.

KHA mapa wa Pacific Tshipembe, ni ḓo wana tshiṱangadzime tsha Tonga hu ṱoḓaho u vha khilomithara dza 1 850 u bva devhula-vhubvaḓuvha ha New Zealand, hu ṱoḓaho u vha devhula ha Tropic of Capricorn. Tshiṱangadzime tshaḽo tshihulwanesa, tshine tsha pfi Tongatapu tshi vhukule vhune ha ṱoḓa u vha khilomithara dza 2 000 u bva devhula-vhubvaḓuvha ha Auckland, ngei New Zealand. Shango ḽa Tonga ḽo vhumbwa nga zwiṱangadzime zwi linganaho 171, zwine zwa 45 zwa hone zwa dzuliwa nga vhathu. Mutanduli wa mashango a ḓivheaho a bvaho Britain ane a pfi James Cook o vhidza zwenezwo zwiṱangadzime zwi re thungo uri ndi Zwiṱangadzime zwi re na Vhukonani.

Shango ḽa Tonga ḽine ḽa vha na vhathu vha linganaho 106 000 ḽo vhumbwa nga zwigwada zwiraru zwa zwiṱangadzime—zwihulwane zwa zwenezwo zwiṱangadzime ndi zwi tevhelaho: Tongatapu, Ha’apai, na tsha Vava’u. Kha zwivhidzo zwiṋa zwa henefho zwa Ṱhanzi dza Yehova, zwiraru zwa hone zwi ngei Tongatapu hu re na vhathu vhanzhi, nahone tshiṅwe tshi ngei Vava’u. U itela u thusa vhathu uri vha vhe khonani dza Mudzimu, Ṱhanzi dza Yehova dzi na haya ha vharumiwa na ofisi dza u ṱalutshedzela tsini na Nuku’alofa, hune ha vha musanda.—Yesaya 41:8.

U bva nga vho-1930, Charles Vete o vha a tshi ḓivhea sa muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova, naho o lovhedzwa nga 1964. Vhaṅwe vho mbo ḓi ṱanganela nae kha mushumo wa u ṱanziela, nahone nga 1966 ha mbo ḓi fhaṱiwa Holo ya Muvhuso ine ya nga dzula vhathu vha linganaho 30. Ha mbo ḓi thomiwa tshivhidzo tsha vhahuweleli vha Muvhuso vha 20 ngei Nuku’alofa nga 1970.

U bva tsheetsho, u ḓadzea ha maipfi a muporofita Yesaya o mbo ḓi thoma u vhonala zwiṱangadzimeni  zwa Tonga: “Nga vha sime thendo ya Yehova; luimbo lwawe nga lu pfale kha zwiṱangadzime.” (Yesaya 42:12) Mushumo wa Muvhuso wo mbo ḓi bvela phanḓa nga nḓila yavhuḓi hu tshi khou thusiwa vhathu vhanzhi uri vha vhe na vhushaka havhuḓi na Yehova. Buthanoni ḽa tshiṱiriki ḽe ḽa farelwa ngei Nuku’alofa nga 2003, ho vha hu na vhathu vha linganaho 407, nahone ha lovhedzwa vhathu vhaṱanu. U sumbedza uri ho vha hu tshi ḓo vha na nyaluwo nga u ya ha tshifhinga, vhathu vha 621 vho ṱanganela kha Tshihumbudzo nga ṅwaha 2004.

U Tshila nga Nḓila i Leluwaho

Naho zwo ralo, hu kha ḓi vha na ṱhoḓea khulwane ya vhahuweleli vha Muvhuso kha zwiṱangadzime zwi re kule ha musanda. Sa tsumbo, hu na vhathu vha linganaho 8 500 vhane vha dzula kha zwiṱangadzime zwa 16 zwa tshigwada tsha zwiṱangadzime zwa Ha’apai vhane na vhone vha ṱoḓa u pfa zwo engedzeaho nga ha mafhungo-ngoho a Bivhili. Tshigwada tsha Ha’apai tsho ḓala miri ya mitshevho yo adzaho zwiṱangadzime nga maṱari ayo, u katela na bitshi dzi re na muṱavha mutshena. Maḓi a eneo maḓanzhe o kuna vhukuma lune a vhonadza nga ngomu ha maḓi mithara dzi fhiraho 30 u ya fhasi. Zwi a takadza vhukuma u bambela kha zwenezwo zwiṱangadzime zwavhuḓi hu re na khovhe dzo fhambanaho dza maḓana dzi re na mivhala yo fhambanaho. Mivhundu minzhi ya henefho ndi miṱuku. Naho nnḓu dza hone dzi dza vhuimo ha fhasi, dzo fhaṱiwa nga nḓila ine dza kona u konḓelela maḓumbu.

Miri ine ya pfi Artocarpus altilis na minngo i ita uri henefho fhethu hu vhe na murunzi nahone i dovha ya bveledza zwiḽiwa. U kuvhanganya na u lugisa zwiḽiwa ndi mushumo muhulwane vhukuma wa ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe. Nga nnḓa ha ṋama ya nguluvhe, vhathu vhane vha dzula kha zwenezwo zwiṱangadzime vha ḓiphina nga khaṋo ya zwimela zwa maḓanzheni. Ngade dzavho dzi bveledza zwimela zwi re na midzi yo no ḽiwa na miroho. Miri ya mi-citrus i aluwa ḓakani; nahone ho ḓala miomva na mikhokhonathi. Vhathu vha hone u ya nga mirafho vha na nḓivho ya u alafha malwadze nga zwimela, maṱari, makwati, na midzi.

Zwithu zwine zwa ita uri Ha’apai hu vhe havhuḓi vhukuma ndi vhathu vha hone vha re na vhukonani, vhane zwa vha lelutshela vhukuma u ḓowelana na vhupo ho dzikaho. Vho ḓowela u tshila vhutshilo vhu leluwaho. Vhunzhi ha vhasadzi vha hone vha a ḓivha zwa vhutsila—u ita mimanngi, zwiambaro zwo itwaho nga makwati a miri na dzithovho. Musi vha tshi khou shuma, vhasadzi vha ngei Tonga vha vha vho dzula vha tshi khou amba, u imba na u sea nga tshavho nga fhasi ha mirunzi ya miri, kana hu vha hu na vhana vhane vha khou tamba kana vho eḓelaho tsini navho. Nga nzulele vhasadzi ndi vhone vhane vha rea khovhe na zwiṅwe zwivhumbwa zwa lwanzheni u katela na zwimela zwine vha zwi shumisa u bika zwiḽiwa zwavhuḓi vhukuma.

Vhanna vhanzhi vha fhedza tshifhinga vhe ngadeni, u fasha khovhe, u vhaḓa, u fhaṱa magungwa, na u lugisa mambule. Vhanna, vhasadzi na vhana vha tshimbila nga magungwa maṱuku a u fasha khovhe musi vha tshi ya u dalela mashaka avho, u ya vhuongeloni, na u ya u rengisa kana u renga zwiṅwe zwi bveledzwa.

A Huna Fhethu Hune Mafhungo Maḓifha a nga si Swike Hone

Henefho fhethu ndi he ha swika vhavhingani vhavhili vha vharumiwa na vhavulanḓila vhavhili nga tshifhinga tsha Tshihumbudzo tsha 2002. Vhaṅwe vho vha vho no kwamiwa, nahone vhathu vha Ha’apai vho vha vho no tshimbidzelwa khandiso nga Ṱhanzi dza Yehova, nahone vhaṅwe vho vha vho no ḓiita na u guda Bivhili na Dziṱhanzi.

Vhagudisi vhaṋa vha Bivhili vhe vha ḓa henefho vho vha vhe na zwipikwa zwiraru: u tshimbidza khandiso dza Bivhili, u thoma pfunzo dza Bivhili dza hayani, na u ramba vhathu vha takalelaho uri vha ḓe Tshilaleloni tsha Murena. Zwenezwo zwipikwa zwiraru zwoṱhe zwo swikelelwa. Vhathu vha linganaho 97 vho ḓa Tshihumbudzoni tsha lufu lwa Yesu. Vhaṅwe vho ḓa nga magungwa o vuleaho hu sa londwi mvula khulwane na muya u re na maanḓa we wa vha u hone.  Nga ṅwambo wa mutsho we wa vha u si wavhuḓi, vhanzhi vho eḓela henefho fhethu he Tshihumbudzo tsha farelwa hone nahone vha humela mahayani nga tsha matshelo.

Mushumo we tshiambi tsha Tshihumbudzo tsha vha tshi nawo wo vha u tshi ṱoḓa vhuḓidini ho engedzeaho vhukuma. Muṅwe murumiwa we a vha e tshiambi o elelwa a ri: “A zwi vhuyi zwa ṱoḓa uri ndi ni vhudze nḓila ine zwa konḓa ngayo u ṋekedza nyambo mbili dza Tshihumbudzo nga vhusiku vhuthihi nga luambo lu si lwau. Khamusi ni nga elelwa nḓila ye nda vha ndi tshi khou vhilaela ngayo. Ndo thuswa vhukuma nga thabelo! Nda humbula maipfi na mibulo ye nda vha ndi sa vhuyi nda zwi ṱhogomela uri ndi a i ḓivha.”

Mushumo wa vhaevangeli vhe vha ya ngei zwiṱangadzimeni zwa Ha’apai wo ita uri hu lovhedzwe vhavhingani vhavhili vha bvaho kha honoho vhupo. Wa munna o vha na dzangalelo musi a tshi wana khandiso ya Dziṱhanzi musi a tshi khou gudela u vha muḓinḓa wa kereke ya henefho.

Naho vho vha vhe vhashai, onoyu munna na musadzi wawe vho vha vha tshi ita zwoṱhe zwi re maanḓani avho u itela uri vha kone u ṋeela musi hu tshi vhidzwa madzina avho kerekeni nga tshifhinga tsha u ṋeela. Muṅwe wa Ṱhanzi dze dza dalela honoho vhupo o humbela onoyo munna uri a vule Bivhili yawe kha 1 Timotheo 5:8. Henefho muapostola Paulo o ṅwala a ri: “Muthu, arali a tshi ri vhahawe, zwihulu-hulu vha nnḓu yawe a si vhá vhavhalele, o landula u tenda, vhuvhi u fhira a sá tendiho.” Eneo maitele a Bivhili o kwama mbilu ya onoyo munna. O mbo ḓi ṱhogomela uri u kundelwa u swikelela ṱhoḓea dza ndeme dza muṱa wawe nga ṅwambo wo ṱhoḓea ya zwa dzitshelede ya kerekeni. Musi tshifhinga tsha u ṋeela tsha ṅwaha muṅwe na muṅwe tshi tshi swika ho ngo vhuya a hangwa 1 Timotheo 5:8 naho o vha e na tshelede tshikwamani tshawe. Musi hu tshi vhidzelelwa dzina ḽawe, o mbo ḓi vhudza mufunzi nga tshivhindi uri ṱhoḓea dza muṱa wawe ndi dza ndeme u fhirisa zwiṅwe zwithu. Zwenezwo zwa ita uri vhenevho vhavhingani vha nyefulwe na u goḓiwa khagala nga vhahulwane vha kereke.

Nga murahu ha u guda Bivhili na Ṱhanzi dza Yehova, onoyo munna na musadzi wawe vho mbo ḓi vha vhahuweleli vha mafhungo maḓifha. Wa munna u ri: “Mafhungo-ngoho a Bivhili o shandula vhutshilo hanga. A thi tsha vha na tshiṱuhu na vhuhali kha miraḓo ya muṱa wanga. A thi tsha nwesa. Vhathu vha muvhunduni wa hashu vha a kona u vhona tshanduko ye mafhungo-ngoho a i ita vhutshiloni hanga. Ndi na fulufhelo ḽa uri na vhone vha ḓo vhuya vha funa mafhungo-ngoho u fana na nṋe.”

Gungwa ḽa Quest ḽe ḽa Shumiselwa u Ṱoḓa vha Faneleaho

Nga murahu ha miṅwedzi i si gathi nga murahu ha Tshihumbudzo tsha 2002, ḽiṅwe gungwa ḽo ḓisa dziṅwe thundu dza ndeme vhukuma zwiṱangadzimeni zwa Ha’apai zwi re kule. Gungwa ḽi linganaho mithara dza 18 ḽa Quest ḽine ḽa bva New Zealand ḽo ḓa ḽa tandula na zwiṱangadzime zwa Tonga. Kha ḽeneḽo gungwa ho vha hu na Gary na Hetty, u katela na ṅwananyana wavho ane a pfi Katie. Vho vha vha tshi khou fhelekedzwa nga vhahashu vha tshinnani na vha tshisadzini vha ṱahe vha bvaho kha ḽa Tonga. Ṱhanzi dza henefho dzo thusa nga vhutsila hadzo ha u kona u livhisa gungwa, tshiṅwe tshifhinga na fhethu hune ha sa vhe na mapa une wa vha sumbedza nḓila. Lwonolwo lwendo lwo vha lu sa takadzi na luthihi. Vhe vha ḓa na ḽeneḽo gungwa vho vha vho ḓa u funza nga ha mafhungo-ngoho a Bivhili. Vho ṱanganya tshipiḓa tshihulwane vhukuma tsha eneo maḓanzhe u katela na zwiṱangadzime zwa 14. Mafhungo maḓifha a Muvhuso o vha a sa athu vhuya a huwelelwa kha zwiṅwe zwa zwenezwo zwiṱangadzime.

Vhathu vho aravha hani? Vhenevho vhahuweleli vha zwiṱangadzimeni vho ṱanganedzwa zwavhuḓi nga lufuno kha zwenezwo zwiṱangadzime zwi re na vhukonani. Musi vhathu vhane vha dzula kha zwenezwo zwiṱangadzime vha tshi tou ḓivha ndivho ya eneo madalo vho vha vha tshi sumbedza u livhuha vhukuma. Zwo vha zwi tshi tou vha khagala kha Ṱhanzi dze dza dalela honoho vhupo uri vhathu vhane vha dzula zwiṱangadzimeni vha a ṱhonifha  Ipfi ḽa Mudzimu na uri vha a ṱoḓa u pfa nga ha zwithu zwa muya.—Mateo 5:3.

Kanzhi vhaeni vho vha vha tshi dzula nga fhasi ha mirunzi ya mitiropika vho tangiwa nga vhathu vhanzhi vha re na mbudziso nnzhi dza Maṅwalo. Musi ḽo no kovhela vho vha vha tshi bvela phanḓa na khaseledzo dza Bivhili mahayani a vhathu. Vhathu vha tshiṅwe tshiṱangadzime vho humbela Ṱhanzi dze dza vha dzi tshi khou ṱuwa vha ri: “Ni songo ṱuwa! Ndi nnyi ane a ḓo fhindula mbudziso dzashu musi ni si tsheeho?” Iṅwe Ṱhanzi yo ri: “Zwo vha zwi tshi konḓa vhukuma u ṱuwa nahone wa sia vhathu vhanzhi vhane vha nga dzinngu vhe vha vha vhe na nḓala ya u pfa nga ha mafhungo-ngoho. Ho zwaliwa mbeu nnzhi dza mafhungo-ngoho.” Musi gungwa ḽa Quest ḽi tshi swika kha tshiṅwe tshiṱangadzime, Ṱhanzi dzo wana vhathu vha henefho vho ambara zwiambaro zwine zwa ambariwa musi hu na muthu o faho. Ho vha ho fa musadzi wa muofisiri wa ḓorobo. Onoyo munna ene muṋe o livhuha vhukuma vhahashu nge vha ḓisa mulaedza wa khuthadzo u bvaho Bivhilini.

Zwo vha zwi sa leluwi u ya kha zwiṅwe zwiṱangadzime. Hetty o ri: “Huna tshiṅwe tshiṱangadzime tshee u ya khatsho zwa vha zwi tshi konḓa vhukuma, tsho vha tshi na dzinngwa dzo lapfaho vhukuma u yela nṱha. U ya kha tshenetsho tshiṱangadzime zwo vha zwi tshi nga konadzea fhedzi nga u shumisa gungwa ḽashu ḽiṱuku ḽo itwaho nga raba. Ro vha tshi fanela u thoma ra posa dzibege dzashu kha vhathu vhe vha vha vho ima vhugabeloni. Nga zwenezwo musi gungwa ḽi tshi swika tsini na luwa ro vha ri tshi fanela u fhufhela nnḓa nga murahu ha musi gungwa ḽi sa athu vhuyelela lwanzheni.”

A si vhoṱhe vhathu vhe vha vha vha tshi kona u konḓelela zwiimo zwa lwanzheni. Nga murahu ha vhege mbili, mulanguli wa gungwa o ṅwala zwi tevhelaho malugana na lwendo lwavho lwa u vhuyelela kha tshiṱangadzime tshihulwane tsha Tongatapu: “Ri kha ḓi vha ro salelwa nga awara dza 18 uri ri swike. Ro vha ri si nga si kone u fara lwonolwo lwendo nga luthihi nga ṅwambo wa vhaṅwe vhathu vhe vha lwala musi ri lwanzheni. Ri takalela uri ro kona u swika hayani ro tsireledzea, fhedzi ri dovha ra pfa mbilu dzashu dzi tshi vhavha nge ra sia vhathu vhanzhi vhane zwa zwino vho no pfa nga ha mulaedza wa Muvhuso. Zwa zwino ri khou vha sia nahone vha ḓo ṱhogomelwa nga Yehova, muya wawe mukhethwa na thuso ya vharuṅwa uri vha aluwe muyani.”

Zwiṱangadzime zwi re na Zwilavhelelwa Zwinzhi Zwavhuḓi

Musi ho no fhela miṅwedzi ya rathi u bva tshee gungwa ḽa Quest ḽa ṱuwa henefho, ho vha hu na vhaevangeli vhavhili vha vhavulanḓila vho khetheaho, Stephen na Malaki, vhe vha avhelwa u huwelela kha tshigwada tsha zwiṱangadzime zwa ngei Ha’apai. Henefho ndi he vha ṱanganela na vhaṅwe vhavhingani vhavhili vho lovhedzwaho kha u funza Bivhili. Zwa zwino vha khou bvela phanḓa na khaseledzo dzi tshimbidzanaho na pfunzothendwa, nahone vhahuweleli vha khou shumisa zwavhuḓi Bivhili kha eneo mafhungo.

Nga ḽa 1 December, 2003, ho mbo ḓi vhumbiwa tshivhidzo ngei Ha’apai, tshine tsha vha tsha vhuṱaṋu ngei Tonga. Ho ḓalesa vhana kha tshenetsho tshivhidzo. Vho guda u thetshelesa nga vhuronwane. Vha dzula fhasi vho fhumula nahone vha a ḓiimisela u fhindula musi hu tshi vha na khaseledzo na vhathetshelesi. Mulavhelesi wa ḽiisela o ṱhogomela uri “nḓivho yavho ya bugu ine ya pfi Bugu Yanga ya Mafhungo a Bivhili i sumbedza uri vhabebi vha khou dzhiela nṱha vhuḓifhinduleli havho ha u funza vhana vhavho mafhungo-ngoho a Bivhili.” Zwi tou vha khagala uri kha zwenezwo zwiṱangadzime hu kha ḓi ḓo vha na nyengedzeo ya dziṅwe khonani dza Yehova.

Ho no fhela miṅwaha ya 70 u bva tshee Charles Vete a ṱalutshedzela bugwana ine ya pfi Where Are the Dead? nga luambo lwa Lutonga a sa zwi ṱhogomeli uri mbeu ya Muvhuso i ḓo aluwa mbiluni dza vhathu vhahawe. U bva kha eneo mathomo maṱuku, Yehova o bvela phanḓa a tshi fhaṱutshedza u engedzea ha u ḓivhadzwa ha mafhungo maḓifha kha zwenezwo zwipiḓa zwi re kule vhukuma. Ṋamusi hu nga ambiwa uri zwiṱangadzime zwa Tonga ndi zwiṅwe zwa zwiṱangadzime zwi re kule zwine zwa khou rembulutshela kha Yehova. (Psalme ya 97:1; Yesaya 51:5) Zwa zwino “Zwiṱangadzime zwi re na Vhukonani” zwo no vha mahaya a Khonani nnzhi dza Yehova.

[Tshifanyiso kha siaṱari 8]

Charles Vete, nga 1983

[Tshifanyiso kha siaṱari 9]

Musi hu tshi khou itwa zwiambaro nga makwati

[Tshifanyiso kha siaṱari 10]

Gungwa ḽa Quest ḽe ḽa shumiswa kha u phaḓaladza mafhungo maḓifha ngei Tonga

[Tshifanyiso kha siaṱari 11]

Tshigwada tsha u ṱalutshedzela, Nuku’alofa

[Ṱhaluso dza Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 9]

Making tapa cloth: © Jack Fields/CORBIS; background of pages 8 and 9, and fishing: © Fred J. Eckert