VAKHALA wira munnixankiheya wala woova mwaha wa omakelaka wiiwa ihapari soohiloka, khamukhanle mekhinyu. Mwaakha wa 2014, presidenti a khalai a wEstados Unidos, Barack Obama, aahimmye wira waatta wa itthu sootakhala sinilaleiwa, onniwiiriha atthu wuupuwelaka wira “olumwenku woohononeya . . . ni khuuvo oniwerya olokiherya”.

Masi, nuumala-vo, aahiromola itthu saamuhakalaliha saarowa omaliha mixankiho mulaponi. Barack Obama, aahimmye wira sihaavo itthu sikina sa guvernu sikhanle “ihapari sooreera”. Niire so, owo “aanilipelela” wira “muhoolo itthu saamuloka”. Nto, presidenti ole uupuwela wira wiimananiha wa apinaatamu tonrowa olokiherya itthu wira ehikhumelele ehasara ya olumwenku wotheene.

Anamunceene aakhalana moonelo owo. Mwa ntakiheryo, akina aniroromela wira orowa vahoolo wa siensia, tonrowa olokiherya itthu moolumwenkuni. Musomi mmosa a itekonologia digital ohimmye so: “Mwaakha wa 2030, etekonologia ahu enrowa okhala yootepa owerya, nave mwaakha wa 2045 enrowa otepexa owerya!” Nave aahincererya oriki: “Ninnikhumela saana. Nnaamwi sikhumelelaka mixankiho suulupalexa, nookhalana owerya woomaliha mixankiho iyo moowaakuveya”.

Niireke mixankiho sinootepa tthiri moolumwenkuni? Niireke ehanle okhumelela ehasara yuulupale moolumwenkuni? Nnaamwi masientista ni mapoliitiku alaleyaka muhupi wa nlipelelo, anamunceene khanisuwelexa ele enrowa okhumelela muhoolo. Nthowa xeeni?

 Moohaanyiherya nyuwo munnuupuwela ihasara sikina sowoopiha. Masi, khamunrowa ophwanya waakhuliwa wooloka voohimya sa muhoolo mwaha wa otokosa itthu soohiloka siniiraneya olelo-va. Nave atthu akina khanaaroromela mapoliitiku ni masientista. Sintoko noonale ahu mwaha ovinre, anamunceene anniphwanya waakhuliwa wa makoho aya voohimya sa makhalelo a olumwenku vano ni a muhoolo. Aniphwanya woowi waakhuliwa iwo?

IKARUMA SINIWERYA WAAPWETEXA ATTHU ANCI. Hata Nações Unidas ni mitthenkeso sikina simananihaka vanceene, khasinwerya okhoottiherya okumiheriwa wa ikaruma iyo suulupale. Nto, makhulupale oowiixinnuwiha khaniiwelela malamulo anikhoottiherya opakiwa ikaruma iyo. Mwa ntakiheryo, ilapo sinisuweliwa okhuma khalai wira sookhalana owerya wa opaka ikaruma suulupale, olelo-va sinootepa olokiherya ibomba sa khalai ni opaka isya sootepexa woopiha. Nave, ilapo seiye khalai sahaarina ikaruma suulupale, olelo-va sookhalana ikaruma siniwerya owiiva atthu anceene.

Tthiri, ikaruma iyo sa ekhotto, sinniiriha olumwenku okhala wowoopiha, hata okathi wa “murettele”. Efolyeeto ya Masientista Atómico (Bulletin of the Atomic Scientists) enihimya so: “Etthu yootepexa woopiha ti ikaruma seiye siniwerya wiiva hata sihoopiwaka ni mutthu”.

OHIKHALANA OKUMI WOOLOKA. Siensia khonwerya onikhaliherya moomalela wira nikhalane okumi yooloka. Nto, itthu ntoko tensau, oneneva wootepana, onanarihiwa epheyo enimumula ahu, ni orumeeliwa mirette soohapala, sinnikumiherya iretta. Atthu anceene annookhwa mwaha wa iretta sihinravihaniwa ntoko, kanser, owereiwa murima, ni diabete. Akina sinnaaphwanya iretta sikina ntoko waakanyereya mmuupuweloni. Iyaakha vakhaani sivinre saahikhumelela iretta sooxankiha sowaakuva wiiva ntoko Ebola ni Zika. Ekeekhai tiila: Apinaatamu khaniwerya omaliha iretta, nave vanikhala ntoko wira iyo khasinrowa omala.

APINATAMU ANNIHONONA ELAPO. Ifaaprika sinnivikaniha ohonona epheyo enimumula ahu. Khula mwaakha atthu anceene annookhwa mwaha wa epheyo yoohiloka enimumula ahu.

Atthu akina ni mitthenkeso sa guvernu sinnivikaniha onanariha elapo, vaavo anipaka aya itthu ntoko: orusa mphareya, orihela ikokhola ni itthu sikina sinnanariha ephareya. Enciclopédia ya Siensia a Mphareya (Encyclopedia of Marine Science) enitthokiherya so: “Itthu iyo soohiloka sinniiva inama ni miri sa mphareya, nave-tho sinnaakumiherya iretta atthu anikhuura inama iyo”.

Nave annithowa maasi ooloka. Mulipa onilepa iliivuru sa siensia a wInglaterra, oniitthaniwa Robin McKie, oni: “Olumwenku onnaattamela muxankiho wa othowa wa maasi onrowa waaphwanya atthu otheene mulaponi”. Mapoliitiku anihimya wira othowa wa maasi, muxankiho muulupale, yoowo ikwaha sinceene onikumiheriwa ni apinaatamu.

IHASARA SA EPHATTU SINNIWIIVA ATTHU. Munamukhaya, nayuupuri, ni itetere sinnikumiherya osareya wa maasi, othaleya wa etthaya ni ihasara sikina. Atthu anci annookhwa wala ohaawa mwaha wa ihasara sa ephattu. Yootokosa emosa yaapakiwe ni Administração Nacional de Aeronáutica e Espaço ya wEstados Unidos yaahimmye wira “ipheyo suulupale, mawimpi a mphareya ootepa oviha, ni osareya wa maasi vamosa ni oviha wuulupale” onrowa otepaka okhumelela mulaponi. Niireke ihasara iyo sa ephattu sinimwaapwetexa apinaatamu?

Moohaanyiherya nyuwo munnuupuwela ihasara sikina sowoopiha. Masi, khamunrowa ophwanya waakhuliwa wooloka voohimya sa muhoolo mwaha wa otokosa itthu soohiloka siniiraneya olelo-va. Nave atthu akina khanaaroromela mapoliitiku ni masientista. Sin­toko noonale ahu mwaha ovinre, anamunceene anniphwanya waakhuliwa wa makoho aya voohimya sa makhalelo a olumwenku vano ni a muhoolo. Aniphwanya woowi waakhuliwa iwo?