1, 2. (a) Koyro xeetu layttan, mishiraachuwaa Rooma Kawotettan ubbasan yootanawu aybi maaddidee? (b) Ha wodiyan Yihooway nuna maaddiyoogaa bessiyaabay aybee? (“ Mishiraachoy 670⁠ppe Dariya Qaalan Odettees” giya saaxiniyaa xeella.)

 YERUSALAAME biida asay siyiyoobaa ammanana danddayibeenna. Galiila asati hara biittaa qaalaa geeshshidi haasayoosona; qassi eti yootiyoobay siyiya asaa keehi ufayssiis. He gallassay 33 M.L. PHenxxaqosxxe gallassaa; qassi erissiyo ashkkarati dumma dumma qaalan haasayiyo maalaalissiya imotaa ekkidosona—hegee Xoossay eta maaddiyoogaa bessiyaaba. (Oosuwaa 2:1-8, 12, 15-17 nabbaba.) Eti he gallassi yootido mishiraachuwaa dumma dumma wogan diccida asay siyido gishshawu, hegaappe simmin Rooma Kawotettan ubbasaa gakkiis.—Qol. 1:23.

² Ha wodiyan Xoossaa ashkkarati maalaalissiyaabay hanin dumma dumma qaalan haasayokkona. Gidikkokka, eti koyro xeetu layttan mishiraachuwaa yootido qaalaappe daro qaalan, hegeekka 670⁠ppe dariya qaalan Kawotettaabaa yootiya xuufiyaa birshshoosona. (Oos. 2:9-11) Xoossaa asay keehi daro xuufiyaa keehi cora qaalan attamissido gishshawu, Kawotettaa mishiraachoy kumetta saꞌaa gakkiis. Hegeekka Yihooway nuuni sabbakiyo oosuwaa kaalettanaadan Kawuwaa Yesuus Kiristtoosa goꞌettiyoogaa bessiyaaba. (Maa. 28:19, 20) Aadhida 100 layttan ha oosuwaa polanawu nuuni goꞌettido issi issi miishshata beꞌiyo wode, Kawoy nuuni asaabaa qoppanaadan waati loohissidaakkonne Xoossaa Qaalaa tamaarissanaadan waati minttettidaakko akeeka.—2 Xim. 2:2.

3. Nuuni sabbakanawu dumma dumma miishshaa goꞌettiyoy aybissee?

³ Yesuusi “Kawotettaa qaalaa” zerettan, qassi asa wozanaa biittan leemissiis. (Maa. 13:18, 19) Goshshanchay kattaa zerana gadiyaa liiqissanawu dumma dumma miishshaa goꞌettiyoogaadan, miilooniyan qoodettiya asay Kawotettaa mishiraachuwaa siyanaadan maaddanawu Yihoowa asay dumma dumma miishshaa goꞌettees. He miishshatuppe amaridaageeta guutta wodiyawu goꞌettida. Maxaafati, maxeetetinne hegaa mala hara xuufeti daro wodiyawu goꞌꞌoosona. Hagaappe kasetiya  shemppuwan beꞌido cora asawu yootanawu maaddiya daro hiillatuppe dumma ogiyan, ha shemppuwan beꞌana miishshati Kawotettaabaa aassiyaageeti asaara gayttidi tobbanaadan maaddidosona.—Oos. 5:42; 17:2, 3. 

4, 5. Fonograafiyaa waatidi goꞌettidonaa; gidikkokka an pacciyaabay aybee?

⁴ Duuqettida haasayata. Aassiyaageeti 1930⁠ppe 1940 gakkanaassi Geeshshaa Maxaafaa qofay deꞌiyo duuqettida haasayaa asaa sissidosona. Duuqettida haasayay huuphiyan huuphiyan ekkiyo wodee ichashu daqiiqappe guutta. Duuqettida issi issi haasayaa huuphe yohoy “Sillaasiyaa,” “Nagaraappe Geeyiyo Sohuwaa,” qassi “Kawotettaa” giyaageetunne hegeetu mala qantta. He duuqettidaageeta waati goꞌettidonaa? Amarkkan 1930n xammaqettida Ishaa Kiletan Wudworzi hagaadan giis: “SHuban qaaxxiya duuqettidaagaa kaassiyo guutta borssaa milatiyaabaa (fonografiyaa) oyqqada maara siyettanaadan shodettiya kushe malatiyaabaa gelissada duuqettidaagawu gaxan giigissada wottays. Issi keettaakko gakkada, fonografiyaa dooyays; yaatada kushe milatiyaabaa giigissa wottada kariyaa qoxxays. Keettaaway dooyiyo wode, ‘Taani neeni siyanaadan koyiyo keehi koshshiyaabaa ehaas’ yaagays.” Yaagin woygiyoonaa? Ishaa Wudworzi hagaadan giis: “Darotoo, issi issi asay siyees. Qassi hara wode, asay kariyaa gorddi bayees. Issi issitoo eti, tana fonografiyaa bayzziyaaba giidi qoppoosona.”

⁵ He wode, 1940 gakkanaassi duuqettida haasayati 90⁠ppe daro; qassi hegee miilooniyaappe daroy duuqettiis. He wode Britaaniyan aqinye gididi haggaaziyaanne guyyeppe Bolla Gididi Heemmiyaagaa yara gidida Jon Baari hagaadan giis: “Fonografee 1936⁠ppe 1936⁠ppe 1945 gakkanaassi laggedan taappe shaahettenna. He wode hegee baynnan taani haniyoobaa xayays. Issi  uraa penggen Ishaa Razerforda haasayaa siyiyoogee minttettiyaaba; hegee i he sohuwan deꞌiyoobadan qoppanaadan oottees. Fonografiyan markkattiyo wode, haggaazuwan tamaarissiyoogaadan asaa wozanaa denttettana danddayettennaagee tuma.”

6, 7. (a) Markkattiyo karddee aybissi maaddii, shin he karddiyan oottana danddayennabi aybee? (b) Yihooway ‘nu doonan haasayiyoobaa waatidi wottidee’?

⁶ Markkattiyo karddiyaa. Aassiyaageeti sooppe soo biidi haggaaziyo wode markkattiyo karddiyaa goꞌettanaadan minttettiyaabay 1933⁠ppe doommidi odettiis. Markkattiyo karddiyawu gomppay 7.6 santti meetire; qassi zananay 12.7 santti meetire. An Geeshsha Maxaafaa qofay amaridaagee, qassi keettaaway koyikko ekkanaadan Geeshsha Maxaafaa qofay deꞌiyo xuufiyaa qonccissiyaabay xaafettiis. Aassiyaagee karddiyaa keettaawawu immidi, nabbabanaadan shoobbees. Guyyeppe Portto Riko biittaaninne Arjjenttiina biittan misoonaawe gidada haggaazida Liliyan Kamerud giyo michiyaa, “Markkattiyo karddiyan goꞌettiyoogaa taani dosays” yaagaasu. A ayssi dosadee? A, “Nu giddon asaa loytti haasayissana danddayennaageeti deꞌoosona. Yaatiyo gishshawu, hegee taani asaa haasayissiyoogaa meezetanaadan maaddiis” yaagaasu.

⁷ Qassi 1918n xammaqettida Ishaa Deevid Rushi, “Suurebaa haasayana danddayiyaabadan qoppiyaageeti keehi guutta gidiyo gishshawu, markkattiyo karddee ishantta maaddiis” yaagiis. SHin, he karddiyan oottana danddayennabi deꞌees. Ishaa Rushi hagaadan giis: “Issi issitoo nuna haasayokkona giidi qoppiya asaara gayttoos. Nuuppe dariya baggay haasayokko gaana danddayettees. SHin, Yihooway nuuni ayyo haggaaziyaageeta gididi asaa haasayissanawu he wode giigettanaadan oottees. Daro gamꞌꞌennan, nuuni asaa penggen Geeshsha Maxaafaa goꞌettanaadan tamaarissiyoogan haasayanabaa i nu doonan wottiis. Tiꞌokiraase Haggaazo Timirtte Keettay 1940 heeran doommiyo wode hegee polettiis.”—Ermmaasa 1:6-9 nabbaba.

8. Kiristtoosi nena loohissanaadan waatada eeno gaana danddayay?

⁸ Maxaafata. Yihoowa asay 1914⁠ppe doommidi Geeshsha Maxaafaa qofay deꞌiyo 100⁠ppe dariya maxaafata attamissiis. Hegeetuppe amaridaageeti aassiyaageeti loytti haggaazanaadan loohissanawu giigidosona. Denmarkken deꞌiya, 70 gidiya layttawu haggaazida Aana Larsen giyo michiyaa hagaadan gaasu: “Aassiyoogan qara gidanaadan Tiꞌokiraase Haggaazo Timirtte Keettaa baggaaranne hegaara gayttida maxaafatu baggaara Yihooway nuna maaddiis. He maxaafatuppe koyroogee 1945n kiyida Tiꞌokiratik Eyd tu Kingdem Paablishers giyoogaa gidiyoogaa hassayays. Hegaappe simmidi ‘Loꞌꞌo Ooso Ubbawu Giigidaageeta’ giyo maxaafay 1946n attamettiis. Haꞌꞌi nuuni goꞌettiyoy 2001n attamettida, Tiꞌokiraase Haggaazo Timirtte Keettaa Loohissuwan Goꞌetta giyo maxaafaa. Yihooway baayyo oottanaadan ‘nuna danddayissana mala’ Tiꞌokiraase Haggaazo Timirtte Keettaynne hegaara gayttida maxaafati keehi maaddidoogee tuma. (2 Qor. 3:5, 6) Neeni Tiꞌokiraase Haggaazo Timirtte Keettan  mazggabettadii? Tiꞌokiraase Haggaazo Timirtte Keettaa Loohissuwan Goꞌetta giyo maxaafaa saaminttan saaminttan shiiquwaa ekka baada timirtte keettaa xomoosiyaagee yootiyo wode kaallay? Neeni yaatikko, loꞌꞌo asttamaare gidanaadan Kiristtoosi nena loohissana mala eeno gaasa.—2 Qor. 9:6; 2 Xim. 2:15.

9, 10. Tumaa zerettaa zeranawunne haattaa ushshanawu maxaafati waatidi maaddidonaa?

⁹ Yihooway ba dirijjitee Geeshsha Maxaafaa timirttiyaa aassiyaageeti qonccissanaadan maaddiya maxaafaa giigissanaadan oottiyoogankka nuna maaddees. Merinaa Deꞌuwawu Kaalettiya Tumaa giyo maxaafay keehi maaddiis. Hegee koyro 1968n attamettiis; yaatidi sohuwaara keehi maaddiis. Hidaare 1968 Kawotetta Haggaazoy, “Asay Tumaa maxaafaa keehi koyiyo gishshawu, Masqqala aginan Birukiliine paabirkkay issi qammi haroodeegaappe dumma oosuwaa oottiis” yaagiis. He huuphe yohoy gujjidi hagaadan giis: “Naase aginan issi wode Tumaa maxaafaa attamissiyo qoodaappe a koyiya asaa qooday issi miiloonenne baggaappe daro!” Ha maxaafay 1982 gakkanaassi 100 miilooneppe daroy 116 qaalan attamettiis. Tumaa maxaafay 1968⁠ppe 1982 gakkanaashin deꞌiya 14 layttan issi miilooneppe dariya asay Kawotettaabaa aassiyaagaa gidanaadan maaddiis.

¹⁰ Tumuppe Geeshsha Maxaafay Tamaarissiyoy Aybee? giyo, Geeshsha Maxaafaa xannaꞌissanawu keehi maaddiya hara maxaafay 2005n kiyiis. Hanno gakkanaassi he maxaafay 200 miiloone gidiyaagee 256 qaalan attamettiis! Hegee ay demissidee? Laappun layttan, hegeekka 2005⁠ppe 2012 gakkanaassi 1.2 miiloone gidiya asay Kawotettaabaa aassiyaagaa gidiis. He wode, nunaara Geeshsha Maxaafaa xannaꞌiyaageetu qooday 6 miilooniyaappe gujjidi 8.7 miilooneppe dariis. Kawotettaabaa tumaa zerettaa zeranawunne haattaa ushshanawu nuuni oottiyoobaa Yihooway anjjiyoogee qoncce.—1 Qoronttoosa 3:6, 7 nabbaba.

11, 12. SHempponne paydo xallay xaafettido xiqiseti bessiyoogaadan, nu maxeeteti oossi giigidonaa?

¹¹ Maxeeteta. Kase, Wochiyo Keelay “Xoossai xeesido,” “amarida dorssa wudiyau” giigees. (Luq. 12:32; Ibr. 3:1) Xiqimita 1, 1919n hara asay nabbabanawu ufayttiyo hara maxeetiyaa Yihoowa dirijjitee attamissiis. He maxeetiyaa Geeshsha Maxaafaa Tamaaretikka hara asaykka keehi dosiyo gishshawu, hegee daro layttawu Wochiyo Keelaappe kehin daroy asawu imettiis. He maxeetee koyro Zi Golden Eej geetettees. Qassi 1937n Konssoleshin geetettiis. Guyyeppe, 1946n Beegottite! geetettiis.

¹² Wochiyo Keelaynne Beegottite! maxeetee giigiyo hanotay darotoo laamettiis; shin halchoy laamettibeenna; hegeekka Xoossaa Kawotettaa erissiyoogaanne Geeshsha Maxaafaa mintti ammananaadan maaddiyoogaa. Ha wodiyan, Wochiyo Keelay xannaꞌiyoogeenne asawu immiyoogee attamettees. Xannaꞌiyo Wochiyo Keelay ‘so asa’ yara gidida ‘amarida dorssa wudiyawunne’ ‘hara dorssatussi’ giigees. (Maa. 24:45; Yoh. 10:16) Asawu immiyo Wochiyo Keelay Geeshsha Maxaafaanne Xoossaa bonchikkonne tumaa eribeenna asatussi giigees. (Oos. 13:16)  Beegottite! maxeetee Geeshsha Maxaafaabaanne tumu Xoossaa Yihoowabaa erenna asawu giigees.—Oos. 17:22, 23.

13. Nu maxeetetuura gayttidaagan nena garamissiyaabay aybee? (“ Kumetta Saꞌan Deꞌiya Xuufetuppe Keehi Erettiyaageeta” giya saaxiniyaa xeella.)

¹³ Aginan aginan 44 miilooneppe dariya Beegottite! maxeeteenne 46 miiloone gidiya Wochiyo Keelay 2014 doomettaa gakkanaassi attamettiis. Beegottite! maxeetee 100 gidiya qaalan, qassi Wochiyo Keelay 200⁠ppe dariya qaalan birshshettiyo gishshawu, kumetta saꞌan etaagaa keena birshshettiyaanne asawu imettiya maxeetee baawa! Hegee keehi garamissiyaaba gidikkonne, maalaalettana koshshenna. He maxeeteti Yesuusi saꞌa ubban odettana giidi yootido mishiraachuwaa qonccissoosona.—Maa. 24:14.

14. Nuuni mishettidi oottidobay aybee, qassi hegaadan aybissi oottidoo?

¹⁴ Geeshsha Maxaafaa. Ishaa Rasilinne a laggeti xuufiyaa attamanawu goꞌettiyo dirijjitiyaa sunttaa laammidi Geeshsha Maxaafaa giya qaalaa gujjidosona; hegee Wachi Tawer Baybl end Trakt Sosayti geetettiis. Kawotettaa mishiraachuwaa asawu odanawu goꞌettiyo waanna miishshay Geeshsha Maxaafaa gidiyo gishshawu, laammidoogee bessiyaaba. (Luq. 24:27) He laamettida sunttaara maayettiya ogiyan, Yihoowa dirijjitee Geeshsha Maxaafaa nabbabanaadaaninne hara asawu immanaadan keehi minttettiis. Leemisuwawu, Benjjaamin Wilseni birshshido Maatiyoosappe Ajjuutaa gakkanaassi deꞌiya, Zi Emfatik Dayaglot giyo Geeshsha Maxaafaa birshshettaa 1926n nu dirijjitiyan attamissida. King Jemis Verzhin giyo birshshettaa 1942⁠ppe doommidi 700,000 gidiyaagaa attamissidi asawu immida. Naaꞌꞌu layttappe guyyiyan, Yihoowa sunttay 6,823 sohuwan deꞌiyo Amerikan Isttanderd Verzhin giyo birshshettaa attamissiyoogaa doommida. He maxaafaa 1950 gakkanaassi 250,000⁠ppe dariyaagaa asawu immida.

15, 16. (a) Ooratta Alamiyaa Birshshettaabaa neeni nashshiyoy aybee? (“ Geeshsha Maxaafaa Eesuwan Birshshiyoogaa” giya saaxiniyaa xeella.) (b) Yihooway ne wozanaa denttettanaadan waatada eeno gaana danddayay?

¹⁵ Maatiyoosappe Ajjuutaa Gakkanaassi Deꞌiya Ooratta Alamiyaa Birshshettay 1950n kiyiis. Geeshsha Maxaafaa Ooratta Alamiyaa Birshshettay kumettay 1961n kiyiis. Ha birshshettay Yihoowa sunttay koyro Ibrawetto xuufiyan deꞌiyoosan zaarettidi xaafiyoogan Yihoowa bonchees. Geeshsha Maxaafan Xoossaa sunttay Maatiyoosappe Ajjuutaa gakkanaassi 237 sohuwan deꞌees. Ooratta Alamiyaa Birshshettaa qofay danddayettida keenan koyroogaa mala gidanaadaaninne nabbabanawu ufayssiyaagaa gidana mala darotoo zaaretti giigissida; mata wodekka 2013n hegaadan giigissida. He birshshettay kumettay woy appe amaridaagee 2013 gakkanaassi, 121 qaalan 201 miilooneppe daroy attamettiis.

¹⁶ Issoti issoti Ooratta Alamiyaa Birshshettaa bantta qaalan nabbabidi woygidonaa? Neppale biitta asa issoy hagaadan giis: “Neppale qaalan kase birshshettidaagee beni wode qaalaa goꞌettiyo gishshawu, daroti hegaa akeekanawu metootoosona. SHin haꞌꞌi Geeshsha Maxaafay ubbatoo goꞌettiyo qaalan birshshettido gishshawu, loytti akeekana danddayoos.” Giddo Afirkkaa Ripabilikiyan deꞌiya issi maccaasiyaa Sango qaalan birshshettidaagaa nabbabada yeekkaydda, “Hagee ta wozanaa ufayssees” yaagaasu.  He maccaaseedan nuuni ubbaykka Yihoowa Qaalaa galla galla nabbabiyoogan i nu wozanaa denttettanaadan eeno gaana danddayoos.—Maz. 1:2; Maa. 22:36, 37.

17. Neeni loohiyoogaanne demmiyo miishshaa nashshiyoogaa waata bessana danddayay, qassi yaatikko ay demmuutee?

¹⁷ Kawoy Yesuus Kiristtoosi nuussi immido miishshaanne i nuna ubbatoo loohissiyoogaa nashshay? Xoossaa dirijjitee giigissiyo xuufiyaa nabbabanawu wodiyaa bazzay, qassi harata maaddanawu he xuufiyaa goꞌettay? Yaatikko, neenikka Xiqimita 4, 1914n xammaqettida Opal Betler giyo micheegaadan gaana danddayaasa. Opala hagaadan gaasu: “Aadhida daro layttaa giddon, ta azinaynne [Edwardi] taani fonografiyaanne markkattiyo karddiyaa goꞌettida. Sooppe soo biidi markkattiyo wode maxaafaa, bukleetiyaanne maxeetiyaa asawu immida. Zamachaaninne salppiyan biidi xaafettida erissuwaa asawu immida. Guyyeppe simmidi oychanaadaaninne [haꞌꞌi zaarettidi oychiyoogaa geetettees] eranawu koyiya asaa eta son Geeshsha Maxaafaa xannaꞌissanaadan loohida. Oosoy darido keehi ufayssiya deꞌo deꞌida.” Yesuusi baassi haarettiyaageeti zeriyoogaaninne cakkiyoogan minnidi oottanaagaanne issippe ufayttanaagaa yootiis. Miilooniyan qoodettiyaageeti he qaalay tuma gidiyoogaa Opaliigaadan markkattana danddayoosona.—Yohaannisa 4:35, 36 nabbaba.

18. Nuuyyo waatanawu maatay imettidee?

¹⁸ Kawuwawu haggaazenna daroti Xoossaa asay “tamaaribeenna coo asa” giidi qoppana danddayoosona. (Oos. 4:13) SHin ane hagaa qoppa! Kawoy bawu haarettiya coo asay taarikiyan erettida, ubbaappe keehi daro qaalan birshshidonne asawu immido amarida xuufiyaa attamiya wolqqaama dirijjite gidanaadan oottiis! Hegaappekka aadhiyaabay, asa ubbawu Kawotettaa mishiraachuwaa yootanawu he miishshata goꞌettanaadan i nuna loohissidoogaanne denttettidoogaa. Kiristtoosaara issippe Kawotettaa tumaa zeridi asaa erissiyo ashkkara oottiyoogee nuussi gita maata!