An Mga Hasmonaeano Ngan an Ira Panurundon

HAN nakanhi pa hi Jesus ha tuna, nabahin an Judaismo, an ngatanan nagriribal ha pag-impluwensya ha mga tawo. Ito an kahimtang nga iginsaysay han mga asoy ha Ebanghelyo sugad man han mga sinurat han siyahan siglo nga historyador han Judio nga hi Josepus.

An mga Pariseo ngan an mga Saduseo nagin bahin hini nga hitabo sugad nga maimpluwensya nga mga gahum, takos ha pagbag-o han opinyon han publiko bisan tubtob ha pagdumiri kan Jesus sugad nga Mesias. (Mateo 15:1, 2; 16:1; Juan 11:47, 48; 12:42, 43) Kondi, waray unabiha inin duha maimpluwensya nga grupo ha bisan diin ha Hebreo nga Kasuratan.

Siyahan nga gin-unabi ni Josepus an mga Saduseo ngan mga Pariseo ha kahimtang han ikaduha nga siglo A.K.P. Durante hini nga panahon damu nga mga Judio an naimpluwensyahan han pagdani han Hellenismo, nga amo, an kultura ngan pilosopiya han mga Griego. An away butnga han Hellenismo ngan Judaismo inabot ha pungkay han ginhugawan han Seleucid nga mga magmarando an templo ha Jerusalem, igindedikar ito ngadto kan Zeus. An aktibo Judio nga lider, hi Juda Makabeo, ha pamilya nga kilala nga mga Hasmonaeano, nanguna han rebelde nga kasundalohan nga nagtalwas han templo tikang ha mga Griego. a

An mga tuig katapos han pagrebelde ngan pagdaog han mga Makabeo gintigamnan pinaagi han hilig ha pagporma hin mga sekta nga iginbasar ha magkontra nga mga prinsipyo, an tagsa nakikigkompetensya ha iba basi makadaog ha mas haluag nga komunidad han mga Judio. Kondi kay ano nga nagtubo ini nga hilig? Kay ano nga nabahin gud an Judaismo? Basi mabaton, aton usisahon an kasaysayan han mga Hasmonaeano.

Nagdudugang nga Pagin Independente Ngan Diri Pagkaurosa

Han maglampos an iya relihiyoso nga tumong ha pagpahiuli han pagsingba ha templo ni Jehova, hi Juda Makabeo nagin politiko. Salit, damu nga mga Judio an inundang ha pagsunod ha iya. Ha gihapon, iginpadayon niya an iya pakig-away kontra han Seleucid nga mga magmarando, nagporma hin tratado ha Roma, ngan nangalimbasog ha pagtukod hin independente nga Estado han mga Judio. Han mamatay hi Juda ha away, iginpadayon han iya kabugtoan nga hi Jonatan ngan Simon an away. Ha tinikangan an Seleucid nga mga magmarando kinontra gud ha mga Makabeo. Kondi inabot an panahon, an mga magmarando nagkauyon ha politika, nga nagtugot ha Hasmonaeano nga magbugto hin usa ka sukol han kagawasan ha pagmando.

Bisan kon tikang ha saserdotanhon nga katulinan, waray pa gud Hasmonaeano nga nag-alagad ha katungdanan han hitaas nga saserdote. Inabat han damu nga mga Judio nga ini nga katungdanan sadang okupahan han mga saserdote ha tulin ni Sadok, nga ginpili ni Salomon sugad nga hitaas nga saserdote. (1 Hadi 2:35; Esekiel 43:19) Ginamit ni Jonatan an pakig-away ngan diplomasya ha  pagdani ha mga Seleucid basi pilion hiya sugad nga hitaas nga saserdote. Kondi han mamatay hi Jonatan, naglampos pa gud an iya magurang nga hi Simon. Han Septyembre 140 A.K.P., usa ka importante nga balaud an ginhimo ha Jerusalem, nga gintipigan ha bronse nga mga papan ha Griego nga estilo: “Iginbutang ni Hadi Demetrio [an Griego nga Seleucid nga magmarando] hiya [Simon] ha hitaas nga pagkasaserdote, gintagad hiya nga usa han iya mga Sangkay, ngan ginpasidunggan gud hiya. . . . An mga Judio ngan an ira mga saserdote nagdesisyon nga hi Simon an sadang magin ira lider ngan hitaas nga saserdote ha kadayonan, tubtob nga umabot an masasarigan nga propeta.”—1 Makabeo 14:38-41 (an libro ha kasaysayan nga nabilngan ha Apokripa).

An katungdanan ni Simon sugad nga magmarando ngan hitaas nga saserdote—para ha iya ngan ha iya mga katulinan—ginkauruyonan kon sugad diri la han langyawanon Seleucid nga awtoridad kondi liwat han “Daku nga Katig-oban” han iya kalugaringon nga katawohan. Nagtigaman ini han importante nga hitabo. Sugad han iginsurat han historyador nga hi Emil Schürer, kon natukod na an usa nga dinastiya ha politika han mga Hasmonaeano, “diri na importante ha ira an katumanan han Torah [Judio nga Balaud] kondi an pagtipig ngan pagpadayon han ira gahum ha politika.” Kondi, ha pagtagad nga diri masubo an mga Judio, gingamit ni Simon an titulo nga “lider han katawohan,” imbes nga “hadi.”

Diri ngatanan nalipay ha sayop nga pag-agaw han mga Hasmonaeano ha pagmando ha relihiyon ngan politika. Sumala ha damu nga mga historyador, naporma an Qumran nga komunidad durante hini nga panahon. Usa nga saserdote ha tulin ni Sadok, gintoohan nga amo an gin-unabi ha Qumran nga mga sinurat sugad nga “an Magturutdo han Katadongan,” binaya ha Jerusalem ngan nanguna han nagrebelde nga grupo ngadto ha Disyerto han Judea ha ligid han Patay nga Dagat. Usa han mga Linukot nga Basahon ha Patay nga Dagat, an komentaryo ha libro ni Habakuk, nagkukondenar “han Maraot nga Saserdote nga gintawag ha ngaran han kamatuoran ha tinikangan, kondi han nagmando hiya ha Israel nagin mapahitas-on an iya kasingkasing.” Natoo an damu nga mga eskolar nga hi Jonatan o hi Simon an angayan han paghulagway han sekta ha nagmamando nga “Maraot nga Saserdote.”

Iginpadayon ni Simon an mga kampanya militar ha pagpahaluag han teritoryo nga iya ginmamandoan. Kondi, tigda nga natapos an iya pagmando han ginpatay hiya ngan an duha han iya mga anak nga lalaki, han iya umagad nga lalaki, hi Ptolemy, samtang nangangaon hira hirani ha Jeriko. Napakyas ini nga pangalimbasog ni Ptolemy nga magmando. Hi John Hyrcanus, an nahibilin nga anak nga lalaki ni Simon, ginpahamangnoan mahitungod han pangalimbasog nga patayon hiya. Nadakop niya an posible magpatay ha iya ngan ginkuha an pagmando ngan hitaas nga pagkasaserdote kasaliwan han iya amay.

Dugang nga Pagpahaluag Ngan Panalumpigos

Ha tinikangan, inatubang hi John Hyrcanus hin seryoso nga mga panarhog tikang ha mga kasundalohan han Sirya, kondi han 129 A.K.P., an Seleucid nga dinastiya napirde ha importante nga away kontra ha mga taga-Partia. Mahitungod han epekto hini nga girra ha mga Seleucid, an Judio nga historyador nga hi Menahem Stern nagsurat: “An bug-os nga kahikayan han ginhadian haros nabungkag gud.” Salit “bug-os nga nabawi [ni Hyrcanus] an kagawasan ha politika han Judea ngan nagtikang pagpahaluag ha magkalainlain nga mga direksyon.” Ngan naghaluag gud an iya teritoryo.

Yana nga waray na mapugngi han bisan ano nga panarhog han Sirya, nagtikang manakop hi Hyrcanus han mga teritoryo ha gawas han Judea, gindara hira ha pagin bihag. An mga umurukoy kinahanglan makombirte ha Judaismo kay kon diri, bubungkagon an ira mga siyudad. Usa han sugad nga kampanya amo an kontra ha mga Idumaeano (Edomitanhon). May kalabotan hini, hi Stern nagsiring: “An kakombirte han Idumeano amo an siyahan ha sugad nga klase, tungod kay pangumbirte ito ha bug-os nga rasa imbes ha pipira la nga mga indibiduwal.” Kaupod han mga lugar nga nasakop amo an Samaria, diin ginbungkag ni Hyrcanus an templo han Samaria nga nahimutang ha Bukid Gerisim. Ha pagsaysay han diri-masabtan nga bahin hini nga palisiya han pinirit nga pangumbirte han Hasmonaeano nga dinastiya, an historyador nga hi Solomon Grayzel nagsurat: “Iini an usa nga apo ni Matatias [amay ni Juda Makabeo] nga nagtatalapas han prinsipyo mismo—relihiyoso nga kagawasan—nga gindepensahan gud han naglabay nga henerasyon.”

Inabot an mga Pariseo Ngan mga Saduseo

Han nagsurat mahitungod han pagmando ni Hyrcanus nga siyahan nga gin-unabi ni Josepus an nag-uuswag nga impluwensya han mga Pariseo ngan mga Saduseo. (Gin-unabi ni Josepus an mga  Pariseo nga nabuhi durante han pagmando ni Jonatan.) Waray niya isumat an ira mga gintikangan. Ginhuhunahuna hira han iba nga mga historyador sugad nga grupo tikang ha Hasidim, usa nga relihiyoso nga sekta nga sinuporta kan Juda Makabeo ha iya relihiyoso nga mga tumong kondi ginbayaan hiya han nagin politika an iya mga ambisyon.

An ngaran nga mga Pariseo ha kabug-osan iginkakaw-ing ha orihinal nga Hebreo nga nangangahulogan “mga nahibulag,” bisan kon ginhuhunahuna ito han iba sugad nga may kalabotan ha pulong nga “mga parainterpretar.” Mga eskolar tikang ha ordinaryo nga mga tawo an mga Pariseo, nga waray espesyal nga katulinan. Binulag hira tikang ha rituwal nga kahugaw pinaagi han pilosopiya han espesyal nga pagkadiosnon, igin-aaplikar an mga balaud han templo ha pagkabaraan han pagkasaserdote ha ordinaryo nga mga kahimtang han kada adlaw nga pagkinabuhi. An mga Pariseo naghimo hin bag-o nga porma ha pag-interpretar han Kasuratan ngan ideya nga ginkilala ha urhi sugad nga yinakan nga balaud. Durante han pagmando ni Simon nagin mas maimpluwensya hira han an iba ha ira pinili para ha Gerousia (konsilyo han hamtong nga kalalakin-an), nga ha urhi nagin kilala sugad nga Sanhedrin.

Hi Josepus nagsusumat nga ha tinikangan hi John Hyrcanus usa nga estudyante ngan nasuporta ha mga Pariseo. Kondi, ha usa ka panahon samtang nagpapadayon an kahimtang, ginsaway hiya han mga Pariseo tungod kay waray bayai an pagin hitaas nga saserdote. Nagresulta ini han makatirigamnan nga pagbulag. Iginsalikway ni Hyrcanus an relihiyoso nga mga ordinansa han mga Pariseo. Sugad nga dugang nga sirot, dinapig hiya ha mga kakontra ha relihiyon han mga Pariseo, an mga Saduseo.

An ngaran nga mga Saduseo posible nga may kalabotan ha Hitaas nga Saserdote nga hi Sadok, nga an katulinan nag-okupar han saserdotanhon nga katungdanan tikang ha panahon ni Salomon. Kondi, diri ngatanan nga mga Saduseo tikang hini nga katulinan. Sumala kan Josepus, an mga Saduseo mga aristokrata ngan bahandianon nga kalalakin-an han nasud, ngan diri hira sinusuportahan han ordinaryo nga mga tawo. Hi Propesor Schiffman nagkomento: “Kadam-an ha ira . . . matin-aw nga mga saserdote o nakaasawa ha mga pamilya han hitaas nga mga saserdote.” Hira kon sugad maiha na nga may duok nga relasyon hadton aada ha gahum. Salit, an nag-uuswag nga bahin han mga Pariseo ha kinabuhi han mga tawo ngan an ideya han mga Pariseo ha paghatag hin sugad-saserdote nga pagkabaraan ha ngatanan nga tawo ginhunahuna sugad nga tarhog nga makakapaluya han hinimo han tawo nga awtoridad han mga Saduseo. Yana, ha ultimo nga mga tuig han pagmando ni Hyrcanus, nahibalik an gahum han mga Saduseo.

Dugang nga Politika, Minos nga Pagkarelihiyoso

An suhag nga anak nga lalaki ni Hyrcanus, hi Aristobulus, nagmando hin usa la ka tuig antes mamatay. Iya iginpadayon an palisiya han pinirit nga pangumbirte han mga Itureano ngan ginmandoan han mga Hasmonaeano an iruigbaw nga Galilea. Kondi ha pagmando han iya manghod nga lalaki nga hi Alexander Jannaeus, nga nagmando tikang han 103-76 A.K.P., dinangat ha pungkay an gahum han Hasmonaeano nga dinastiya.

Iginsalikway ni Alexander Jannaeus an daan nga palisiya ngan dayag nga igindeklara an iya kalugaringon nga hitaas nga saserdote  ngan hadi. Nagdugang an mga araway han mga Hasmonaeano ngan mga Pariseo, nagresulta pa ngani ha girra sibil diin namatay an 50,000 nga mga Judio. Han matapos na an pagrebelde, ha pagsubad ha pagano nga mga hadi, iginparaysang ni Jannaeus an 800 nga rebelde. Han tikamatay na hira, an ira mga asawa ngan mga anak ginpamatay ha ira atubangan, samtang dayag nga nagselebrar hi Jannaeus kaupod han iya mga kerida. b

Bisan pa han iya pakig-away ha mga Pariseo, hi Jannaeus praktikal nga politiko. Nakita niya nga an mga Pariseo mayada nag-uuswag nga suporta han mga tawo. Han tikamatay na hiya an iya instruksyon ha iya asawa, hi Salome Alexandra, amo an pakig-alyansa ha ira. Ginpili ni Jannaeus hi Salome Alexandra imbes an iya mga anak nga kalalakin-an sugad nga sumurunod ha iya ginhadian. Napamatud-an ni Salome Alexandra nga may-kapas hiya nga magmarando, nagtagana ha nasud han usa han pinakamamurayawon nga mga panahon ilarom han pagmando han Hasmonaeano (76-67 A.K.P.). Iginbalik an mga Pariseo ha may awtoridad nga katungdanan, ngan ginpara an mga balaud kontra han ira relihiyoso nga mga ordinansa.

Han mamatay hi Salome, an iya mga anak nga kalalakin-an hi Hyrcanus II, nga nag-alagad sugad nga hitaas nga saserdote, ngan hi Aristobulus II nag-away para han gahum. An duha waray makasubad han kahibaro ha politika ngan ha militar han ira mga kaapoy-apoyan, ngan baga hin waray ha ira nakasabot han bug-os nga kahulogan han nagdudugang nga presensya han Roma ha nasud katapos mapukan hin bug-os an Seleucid nga ginhadian. Han 63 A.K.P., an duha nga magbugto kinadto ha magmarando han Roma nga hi Pompey samtang nakadto hiya ha Damasko ngan naghangyo han iya paghilabot ha ira away. Hito mismo nga tuig, hi Pompey ngan an iya kasundalohan nagmartsa ngadto ha Jerusalem ngan ginsakop ito. Ito an tinikangan han kataposan han ginhadian han mga Hasmonaeano. Han 37 A.K.P., ginsakop an Jerusalem han Idumaeano nga hi Hadi Herodes nga Bantogan, nga gin-aprobahan han Senado han Roma nga “Hadi han Judea,” “kaalyado ngan sangkay han katawohan han Roma.” An ginhadian han mga Hasmonaeano nawara na.

An Panurundon han mga Hasmonaeano

An panahon han mga Hasmonaeano, tikang kan Juda Makabeo tubtob kan Aristobulus II, nagbutang han pundasyon para han nabahin relihiyoso nga kahimtang nga naeksister han nakanhi hi Jesus ha tuna. An mga Hasmonaeano nagtikang nga may kadasig ha pagsingba ha Dios, kondi nagtikaluya ito ngadto ha nakakadaot nga kinalugaringon nga interes. An ira mga saserdote, nga mayada higayon ha pag-urosa han mga tawo ha pagsunod ha Balaud han Dios, nagtugway han nasud ngadto ha kahiladman han araway ha politika. Hini nga kahimtang, nagsarang an nagkakabahinbahin nga mga ideya ha relihiyon. Waray na an mga Hasmonaeano, kondi an araway para han relihiyoso nga pagmando butnga han mga Saduseo, mga Pariseo, ngan iba pa magtitigaman han nasud nga ilarom yana ni Herodes ngan han Roma.

[Mga footnote]

[Tsart ha pahina 30]

(Para ha aktuwal nga format, kitaa an publikasyon)

An Hasmonaeano nga Dinastiya

Juda Makabeo

Jonatan Makabeo

Simon Makabeo

↓

John Hyrcanus

↓ ↓

Salome Alexandra— nag-asawa kan— Alexander Jannaeus

Aristobulus

↓ ↓

Hyrcanus II

Aristobulus II

[Retrato ha pahina 27]

Hi Juda Makabeo naghingyap han pag-independente han mga Judio

[Ginkuhaan han Retrato]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.