Naiiba Na an Girra Yana nga Panahon

PIRME madarahog an girra tikang pa hadto. Pirme ito nakakadaot ha kinabuhi han mga sundalo ngan pirme nagigin hinungdan han pag-antos han mga sibilyan. Kondi ha naglabay pa la nga katuigan, naiiba na an girra. Ha ano nga paagi?

Kadam-an han mga girra yana nga panahon mga girra sibil—mga girra han magkakontra nga mga grupo han mga tuminungnong han usa nga nasud. Ngan an mga girra sibil agsob nga mas nag-iiha, mas nakakadaot han populasyon, ngan mas nakakabungkag ha mga nasud kay han mga girra butnga han mga nasud. “Madarahog an mga girra sibil, nga gin-uupdan han pagpaagas han dugo ha mga pag-atake han militar nga nagriresulta ha kamatay han yinukot nga mga tawo, mga panlugos, ginpuwersa nga pagpaiwasa han usa ha iya nasud, ngan ha pinakamaraot nga mga kahimtang, pagpoo han usa ka partikular nga tribo,” siring han Espanyol nga historyador nga hi Julián Casanova. Oo, kon an karaotan binubuhat han usa nga grupo han mga tawo kontra ha kahirani nga grupo, an mental o emosyonal nga kadaot bangin magkinahanglan hin hilawig hinduro nga panahon basi matambal.

Tikang nga natapos an Hilom nga Girra, gutiay la an mga girra butnga han kasundalohan han magkaiba nga mga nasud. “Gawas la han tulo nga dagku nga girra nga naggamit hin armas, mga girra sibil an ngatanan nga girra nga nakarehistro han 1990-2000,” nagreport an Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).

Oo, an girra sibil bangin baga hin diri sugad kamakaharadlok ngan bangin ginbabalewaray han internasyonal nga media, kondi bisan pa hito, duro gud an pag-antos ngan kadaot nga resulta han sugad nga mga araway. Minilyon na nga mga tawo an namatay ha mga girra sibil. Ha pagkamatuod, durante han naglabay nga duha ka dekada, haros lima ka milyon nga mga tawo an namatay ha tulo la nga nadaot han girra nga mga nasud—Afghanistan, Demokratiko nga Republika han Congo, ngan Sudan. Ha mga nasud ha Balkan Peninsula, mabangis nga araway han mga tribo an hinungdan han kamatay han haros 250,000 nga mga tawo, ngan an nag-iha nga araway han mga girilya ha Colombia an hinungdan han kamatay han 100,000 nga mga tawo.

An kamadarahog han girra sibil labi nga nakikita ha epekto hito ha kabataan. Durante han naglabay nga dekada, sobra duha ka milyon nga kabataan an namatay ha mga girra sibil, sumala ha United Nations High Commissioner for Refugees. Unom ka milyon pa an nasamad. Nagtitikadamu pa nga kabataan an ginbabansay sugad nga mga sundalo. Usa nga bata nga sundalo an nasiring: “Ginbansay nira ako. Gintagan nira ako hin pusil. Nagdroga ako. Nakamatay ako hin mga sibilyan. Damu nga sibilyan. Girra la adto . . . Nasunod la ako han mga sugo. Maaram ako nga maraot ito. Diri ko ito karuyag.”

Damu nga kabataan ha mga nasud diin nagin ordinaryo hinduro na an girra sibil an nagtutubo nga waray pa gud makaeksperyensya hin kamurayawan. Nag-uukoy hira ha kalibotan diin nabungkag na an mga eskwelahan ngan imbes nga mag-istorya ha kada tagsa, an mga partido nagpupurupsilay. An 14-anyos nga hi Dunja nasiring: “Damu hinduro nga mga tawo an ginpamatay . . . Diri mo na mababatian an huni han mga tamsi, mga aringasa na la han kabataan nga nagtatangis tungod han kamatay han ira iroy o amay, ngan han kabugtoan.”

 Ano an mga Hinungdan?

Ano an nag-aaghat han sugad nga madarahog nga mga girra sibil? An mga kapungot ha etniko ngan ha tribo, mga pagkaibaiba han relihiyon, kawaray-hustisya, ngan kasamok ha politika importante nga mga hinungdan. Usa pa nga importante nga hinungdan amo an kahakog—kahakog ha gahum ngan kahakog ha kwarta. An mga lider ha politika, nga agsob nga ginpapagios han kahakog, nag-aaghat han kapungot nga nagigin hinungdan nga magtikagrabe an araway. An usa nga report nga iginpublikar han SIPRI nasiring nga damu han mga nakikigbahin ha armado nga mga araway an “ginpapagios han personal nga bentaha.” An report nagdudugang: “An kahakog nakikita ha damu nga mga paagi, usa nga paagi amo an kaylap nga pamaligya hin diamante han mga lider ha militar ngan politika, ngan an usa pa nga paagi amo an panikas han armado nga mga batan-on ha mga barangay.”

An masayon nga pagtag-iya hin barato kondi makamaratay nga mga armas nagriresulta ha mas kaylap nga pamatay hin mga tawo. Mga 500,000 an namamatay kada tuig—kadam-an kababayin-an ngan kabataan—tungod han tinatawag nga gudtiay nga mga pusil. Ha usa nga nasud ha Aprika, an AK-47 nga riple mapapalit ha prisyo han usa nga manok. Makasurubo, ha pipira nga mga lugar an mga riple nagigin haros pariho na kadamu han mga manok. Ha bug-os nga kalibotan, may-ada na yana ginbabanabana nga 500 ka milyon nga gudtiay nga armas—1 ha kada 12 ka tawo nga nabubuhi.

Magigin pangirilal-an ba han ika-21 ka siglo an mapintas nga mga girra sibil? Makukontrol ba an mga girra sibil? Maabot ba an panahon nga an mga tawo maundang na ha pamatay? Babatunon han masunod nga artikulo ini nga mga pakiana.

[Kahon ha pahina 4]

An Makangingirhat nga Resulta han mga Girra Sibil

Ha mga girra sibil nga diri nagamit hin moderno gud nga mga armas kondi madarahog pa gihapon, an 90 porsyento han mga namamatay mga sibilyan imbes nga mga sundalo. “Matin-aw nga ha nagtitikadamu nga kahimtang, kabataan an mga puntirya, diri aksidente la nga mga naiigo, han mga girra nga nagamit hin armas,” siring ni Graça Machel, an United Nations Secretary-General’s Expert on the Impact of Armed Conflicts on Children.

An panlugos nagin taktika han militar. Ha pipira nga mga lugar nga nadaot han girra, ginlulugos han mga rebelde an haros ngatanan nga daragita nga ira hikit-an ha mga barangay nga ira ginsusulong. An tumong han sugad nga mga parapanlugos amo an pagpasarang hin kahadlok o pagbungkag han mga bugkos han pamilya.

An gutom ngan sakit nasunod sugad nga resulta han girra. Usa nga resulta han girra sibil amo nga gutiay la nga mga tanom an maitatanom ngan maaani, gutiay la kon may-ada man mga serbisyo han mga doktor an maihahatag, ngan gutiay la nga bulig tikang ha iba nga mga nasud an mahingangadto ha mga nanginginahanglan. An usa nga surbey ha usa nga girra sibil ha Aprika nagsusumat nga 20 porsyento han mga namatay an tungod han sakit ngan 78 porsyento an namatay tungod ha gutom. Duha la ka porsyento an namatay sugad nga direkta nga resulta han girra.

Ha aberids, kada 22 minutos may-ada usa nga nawawad-an hin mga tiil o mga kamot o kinabuhi tungod ha pakatamak ha nakalubong nga mga bomba. Ginbabanabana nga 60 ka milyon tubtob ha 70 ka milyon an nakalubong nga mga bomba nga nagsasarang ha sobra 60 nga nasud.

An mga tawo napipiritan ha pagbaya ha ira mga balay. Ha bug-os nga kalibotan, may-ada na yana 50 milyon nga mga pinalagiw ngan mga tawo nga napuwersa nga bumaya ha ira inuukyan—katunga ha ira an kabataan.

 [Ginkuhaan han Retrato ha pahina 2]

KOBRE: Bata nga lalaki: Ginretrato ni Chris Hondros/Getty Images

[Ginkuhaan han Retrato ha pahina 3]

Ginretrato ni Chris Hondros/Getty Images