Mari—Kadaan nga Rayna ha Disyerto

“SOBRA gud an akon kalipay han inabot ako ha akon kwarto hito nga gab-i katapos namon saurugon han akon mga kaupod an amon swerte,” nahinumdom an Franses nga arkeologo nga hi André Parrot. Han Enero han 1934, ha Tell Hariri, hirani ha gutiay nga bungto han Abu Kemal ha Euprates ha Sirya, naukab ni Parrot ngan han iya grupo an usa nga estatwa nga may nakasurat: “Lamgi-Mari, hadi han Mari, hitaas nga saserdote han Enlil.” Nalipay hinduro hira ha ira nadiskobrehan.

Ha kataposan, nabilngan na an syudad han Mari! Kay ano nga makapainteres ini nga nadiskobrehan ha mga estudyante han Biblia?

Kay Ano nga Makapainteres Ini?

Bisan kon an pag-eksister han Mari hinbaroan na tikang ha kadaan nga mga sinurat, an eksakto nga hinmutangan hito waray la gihapon hibaroi. Sumala ha mga eskriba nga Sumeriano, an Mari an sentro han usa nga dinastiya nga posible nga ha usa ka panahon amo an nagmando ha bug-os nga Mesopotamia. Gintukod an Mari ha pangpang han Euprates, ngan nahimutang ito ha maopay nga lugar ha krosing han mga ruta han negosyo nga nagdudugtong han Gulpo han Persia ha Asirya, Mesopotamia, Anatolia, ngan ha Baybayon han Mediteranyo. An mga epektos upod na an kahoy, metal, ngan bato—nga limitado gud ha Mesopotamia—ginbiyahe nga igin-aagi ha syudad. Tungod han mga buhis hito nagriko gud an Mari, salit nagkaada ito awtoridad ha rehiyon. Kondi, natapos ini nga pagdominar han napirde ni Sargon han Akkad an Sirya.

 Ha sulod hin mga 300 ka tuig katapos han pagsakopa ni Sargon, an Mari ginmandoan han sunod-sunod nga mga gobernador militar. Ilarom han ira pagmando, nahibalik ha syudad an usa nga sukol han kauswagan. Kondi, ha panahon han kataposan nga magmarando han Mari, hi Zimri-Lim, nagtitikawara na an awtoridad hito. Nangalimbasog hi Zimri-Lim nga usahon an iya imperyo pinaagi hin sunod-sunod nga mga panakop han militar, tratado, ngan pakig-alyansa pinaagi ha pag-asawa. Kondi han mga 1760 A.K.P., ginsakop ni Hadi Hammurabi han Babilonya an syudad ngan ginbungkag ito, salit natapos an gintawag ni Parrot nga “usa han pinakamoderno nga mga sibilisasyon han kadaan nga kalibotan.”

Han ginbungkag han kasundalohan ni Hammurabi an Mari, diri-tinuyo nga nakahatag hira hin daku nga bulig ha moderno nga mga arkeologo ngan mga historyador. Ha pagrumpag ha waray-ipagba nga lapok-nga-baldosa nga mga pader, ira iginlubong an pipira nga tinukod ha kahitas-on nga inabot hin 5 metros, salit napreserba ito tikang ha nakakadunot nga mga epekto han panahon. An mga arkeologo nakaukab hin mga kagubaan han mga templo ngan mga palasyo, sugad man hin damu hinduro nga hinimo nga mga butang ngan yinukot nga inskripsyon nga naghatag hin impormasyon mahitungod han kadaan nga sibilisasyon.

Kay ano nga sadang kita mainteres ha mga kagubaan han Mari? Tagda an panahon han buhi pa an patriarka nga hi Abraham. Natawo hi Abraham han tuig 2018 A.K.P., 352 ka tuig katapos han daku nga Baha. An iya henerasyon ikanapulo tikang kan Noe. Ha sugo han Dios, ginbayaan ni Abraham an iya natawohan nga syudad, an Ur, ngan kinadto ha Haran. Han tuig 1943 A.K.P., han 75 anyos hi Abraham, iya ginbayaan an Haran basi kumadto ha tuna han Kanaan. “Sumala ha kasaysayan, an pagbalhin ni Abraham tikang ha Ur ngadto ha Jerusalem [ha Kanaan] nahitabo ha panahon han Mari,” siring han Italyano nga arkeologo nga hi Paolo Matthiae. Kon sugad, an kadiskobre han Mari mapulsanon tungod kay makakabulig ito ha aton nga mahanduraw an kalibotan han panahon nga nabuhi an matinumanon nga surugoon han Dios nga hi Abraham. a—Genesis 11:10–12:4.

Ano an Iginsusumat han Kagubaan?

Nagkalyap gud an relihiyon ha Mari sugad han ha iba nga mga dapit ha Mesopotamia. Gintagad nga obligasyon han tawo nga mag-alagad ha mga dios. Pirme nga pinangangalimbasogan nga hibaroan an kaburut-on han mga dios antes maghimo hin bisan ano nga importante nga desisyon. Nabilngan han mga arkeologo an kagubaan han unom nga templo. Upod hito an Templo han mga Leon (gintagad han pipira nga usa nga templo ni Dagan, an Dagon ha Biblia) ngan an mga santuaryo ni Ishtar, an diosa han pagpanganak, sugad man han dios-nga-adlaw nga hi Shamash. Ha tinikangan, nakada dida hini nga mga templo an usa nga rebulto han dios nga ginhahalaran ngan gin-aampoan. An mga debotado nagbubutang hin nahiyom ngan nag-aampo nga mga representasyon han ira kalugaringon ha mga lingkoran ha santuaryo, ha pagtoo nga ginpapahilawig han ira imahen an buhat han pagsingba. Hi Parrot nagsiring: “Pariho han kandila ha pagsingba han mga Katoliko yana  kondi ha mas daku pa ngani nga aplikasyon, an imahen ha pagkamatuod usa nga kasaliwan han tumuroo.”

An pinakaurusahon nga nadiskobrehan ha kagubaan han Tell Hariri amo an mga nanhibilin han usa ka daku nga palasyo, nga gintawag ha ngaran han ultimo nga nag-ukoy hito, hi Hadi Zimri-Lim. Ginhulagway ito han Franses nga arkeologo nga hi Louis-Hugues Vincent sugad nga “an hiyas han antigo nga arkitektura ha Oriente.” May kahaluag ito nga sobra duha ka ektarya, ngan may mga 300 nga kwarto ngan mga bungsaran. Bisan ha kadaan nga panahon, ini nga palasyo gintagad nga usa han mga urusahon ha kalibotan. “Bantogan gud ito,” siring ni Georges Roux ha iya libro nga Ancient Iraq, “salit an Hadi han Ugarit, ha baybayon han Sirya, waray mag-alang ha pagpabiyahe han iya anak nga lalaki hin mga 600 kilometros basi la bisitahon ‘an balay ni Zimri-Lim.’ ”

Antes dumangat ha usa nga haluag nga bungsaran han kinutaan nga palasyo, an mga bisita naagi anay ha uusa la nga entrada nga may mga torre ha magkatugbang nga bahin. Samtang nalingkod ha trono ha usa nga entablado an kataposan nga hadi han Mari, hi Zimri-Lim, nagdudumara han mga kahikayan may kalabotan ha militar, komersyo, ngan relasyon ha iba nga mga nasud; nagdideklara han mga desisyon; ngan nakarawat hin mga bisita ngan mga embahada. May-ada mga kwarto para ha mga bisita, nga regular nga ginliliaw han hadi durante han mga panagtawo diin damu hinduro an magrasa nga pagkaon. Upod ha mga pagkaon an inasal, sinugba, o linaga nga karne han baka, karnero, gasela, isda, ngan tamsi—nga an ngatanan iginserbi nga may marasa nga lasona nga sarsa ngan magkalainlain nga mga utan ngan mga keso. Upod ha pansara-gana an mga prutas nga presko, ginpauga, o ginbutangan hin arnibal ngan an mga keyk nga ginhudno nga gamit an magarbo  hinduro nga mga molde. Basi matagbaw an kauhaw han mga bisita, ginserbihan hira hin serbesa o alaksiw.

May-ada liwat mga kagamitan para ha paglimpyo han palasyo. Nadiskobrehan an mga banyo nga may-ada terakota nga mga karigoan ngan waray-lingkoran nga mga kasilyas. An mga salog ngan ubos nga bahin han mga bungbong hini nga mga kwarto ginpalitadahan hin alkitran. Baldosa nga mga kanal an inaagian han ginamit na nga tubig, ngan an hinimo tikang ha lapok nga mga tubo nga diri nahuhulos tungod kay ginputos ito hin alkitran nagagamit la gihapon paglabay hin mga 3,500 ka tuig na. Han an tulo nga kaasaw-an han hadi nagkaada makamaratay nga sakit, istrikto nga iginpatuman an mga instruksyon. An sugad nga masakiton nga babaye kinahanglan ibulag ngan ikwarentinas. “Waray usa nga sadang uminom tikang ha iya kopa, kumaon ha iya lamesa, lumingkod ha iya lingkoran.”

Ano an Aton Mahibabaroan Tikang ha Natipigan nga mga Dokumento?

Hi Parrot ngan an iya grupo nakadiskobre hin mga 20,000 nga papan nga cuneiform nga sinurat ha Akkadiano nga yinaknan. An mga papan ginkompwesto hin mga surat ngan hin administratibo ngan pinansyal nga mga sinurat. Hini nga natipigan nga mga dokumento, katulo ka bahin la an naipublikar. Kondi, ginkukompwesto ito hin 28 ka tomo. Ano an kapulsanan hito? “Antes nadiskobrehan an mga papan han Mari,” siring ni Jean-Claude Margueron, an direktor han Mari Archaeological Mission, “haros waray kita hinbabaroan mahitungod han kasaysayan, kultura, ngan adlaw-adlaw nga pagkinabuhi ha Mesopotamia ngan Sirya ha tinikangan han ikaduha nga milenyo. Tungod hito, posible na an pagtadong han sayop nga impormasyon ngan pagdugang hin impormasyon mahitungod hito nga peryodo han panahon.” Sugad han siring ni Parrot, an natipigan nga mga dokumento “nagpapahayag hin urusahon nga mga kaparihoan butnga han mga tawo nga gin-uunabi hito ngan han iginsusumat ha aton han Daan nga Testamento mahitungod han peryodo han mga Patriarka.”

An mga papan nga nabilngan ha Mari naghahatag liwat hin kahayag mahitungod ha pipira nga mga bersikulo ha Biblia. Pananglitan, ipinapakita han mga papan nga an pag-agaw han kaasaw-an ngan mga kerida han kaaway “usa nga nahiaraan na nga paggawi han mga magmarando hito nga panahon.” An sagdon han traydor nga hi Ahitopel ha anak nga lalaki ni Hadi David nga hi Absalon nga makighilawas ha mga kerida han iya amay diri gud bag-o nga ideya.—2 Samuel 16:21, 22.

Tikang han 1933, may-ada na 41 nga pag-ukab nga ginbuhat han mga arkeologo ha Tell Hariri. Kondi, tubtob yana, mga 8 ektarya pa la han 110 ektarya han Mari an nausisa. Posible nga damu pa an makapainteres nga madidiskobrehan ha Mari, an kadaan nga rayna ha disyerto.

[Footnote]

[Mapa ha pahina 10]

(Para ha aktuwal nga format, kitaa an publikasyon)

Gulpo han Persia

Ur

MESOPOTAMIA

Euprates

MARI

ASIRYA

Haran

ANATOLIA

KANAAN

Jerusalem

Dagat Mediteranyo (Daku nga Dagat)

[Retrato ha pahina 11]

Dinhi hini nga dokumento, nanhambog hi Hadi Iahdun-Lim han Mari mahitungod han iya pagtukod

[Retrato ha pahina 11]

An kadiskobrehi hini nga estatwa ni Lamgi-Mari nagresulta ha kahibaroi gud han Mari

[Retrato ha pahina 12]

Hi Ebih-I, an opisyal han Mari, nga nag-aampo

[Retrato ha pahina 12]

Pinakaaltar ha palasyo, diin bangin iginbutang an rebulto han usa nga diosa

[Retrato ha pahina 12]

Kagubaan han Mari, nga nagpapakita han pagtukod nga nagamit hin waray-ipagba nga lapok ngan baldosa

[Retrato ha pahina 12]

Usa nga banyo ha palasyo

[Retrato ha pahina 13]

An kadaan nga bato nga naghuhulagway han kadaogan ni Naram-Sin, an naglupig han Mari

[Retrato ha pahina 13]

Mga 20,000 nga cuneiform nga papan an nabilngan ha mga kagubaan han palasyo

[Ginkuhaan han Retrato ha pahina 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Ginkuhaan han mga Retrato ha pahina 11]

Dokumento: Musée du Louvre, Paris; rebulto: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Ginkuhaan han mga Retrato ha pahina 12]

Estatwa: Musée du Louvre, Paris; pinakaaltar ngan banyo: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Ginkuhaan han mga Retrato ha pahina 13]

Victory stele: Musée du Louvre, Paris; kagubaan han palasyo: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)