An Hadianon nga Biblia—Usa nga Importante nga Panhitabo ha Literatura

AN BARKO binaya ha Espanya tikadto ha peninsula han Italya ha temprano han ika-16 ka siglo. Nahimutang ha bodega hito an usa nga kargamento nga daku hinduro an kantidad—an kadam-an han inimprinta nga mga kopya han Complutensian Polyglot Bible nga gin-imprinta butnga han 1514 ngan 1517. Tigda nga nagkaada makusog nga bagyo. Nangalimbasog an mga tripulante ha pagsalbar han barko, kondi waray maglampos an ira mga pangalimbasog. An barko nalunod upod an birilhon hinduro nga kargamento hito.

Ito nga kalamidad nagresulta ha pagkinahanglan hin bag-o nga edisyon han Polyglot Bible. Ha kataposan, ginkarawat ni Christophe Plantin, an maabtik nga paraimprinta, an makuri nga toka. Nagkinahanglan hiya hin bahandianon nga tawo nga maggagasto hinin daku hinduro nga buruhaton, salit iya ginhangyo hi Philip II, hadi han Espanya, basi magin opisyal nga pinanser. Antes magdesisyon, ginkonsulta han hadi an damu nga mga eskolar ha Espanya, upod na an kilala nga eskolar ha Biblia nga hi Benito Arias Montano. Hiya nagsiring kan Hadi Philip: “Gawas ha pakahimo hin serbisyo ha Dios ngan pakahatag hin kapulsanan ha Iglesia Romana Katolika, maghahatag liwat ito hin daku nga himaya ha hadianon nga ngaran han Imo Kaharangdon ngan hin dungog ha imo personal nga reputasyon.”

 An rebisado nga edisyon han Complutensian Polyglot magigin makatirigamnan nga nahimo han kultura, salit nagdesisyon hi Philip nga ihatag an iya bug-os-kasingkasing nga suporta ha proyekto ni Plantin. Iya igintoka kan Arias Montano an daku hinduro nga buruhaton han pagpanguna ha pag-imprinta han gintawag ha urhi nga an Hadianon nga Biblia, o an Antwerp Polyglot. a

Interesado hinduro hi Philip ha pag-uswag hini nga Polyglot Bible salit naghangyo hiya nga padad-an hiya hin kopya han tagsa nga pahina nga iimprintahon. Natural la nga nadiri hi Plantin nga malangan an iya trabaho tungod han panahon nga gagamiton ni Philip ha pag-usisa han mga kopya ha Espanya. An nahitabo, kinarawat la hi Philip han siyahan nga naimprinta ngan posible han pipira han nauna nga mga pahina. Samtang hito nga panahon, hi Montano nagpadayon ha pag-usisa gud han hubad upod han birilhon nga bulig han tulo nga propesor han Louvain ngan han tinedyer nga anak nga babaye han paraimprinta.

Usa nga Nahigugma han Pulong han Dios

Nagin komportable hi Arias Montano ha mga eskolar han Antwerp. Tungod han iya pagin abrido-an-panhunahuna nagin duok hiya kan Plantin, ngan nagpadayon an ira pagkamagsangkay ngan pagbinuligay ha ira bug-os nga kinabuhi. Diri la kilala hi Montano ha pagin eskolar kondi tungod liwat han iya daku nga gugma ha Pulong han Dios. b Sugad nga batan-on, disidido hiya nga tapuson an iya pag-eskwela basi maisentro niya an iya atensyon ha pag-aram han Kasuratan.

 Natoo hi Arias Montano nga sadang magin literal tubtob nga posible an hubad han Biblia. Nangalimbasog hiya nga hubaron ha eksakto nga paagi an nakasurat ha orihinal nga kasuratan, hito nga paagi makakahigayon an parabasa ha pagbasa han totoo nga Pulong han Dios. Ginsunod ni Montano an darawhunon ni Erasmus, nga nagsagda ha mga eskolar nga “magsangyaw mahitungod kan Kristo tikang ha kasuratan nga ginsurat ha orihinal nga mga yinaknan.” Ha sulod hin mga siglo, an kahulogan han orihinal nga mga yinaknan han Kasuratan waray hibaroi han mga tawo tungod kay makuri hisabtan an Latin nga mga hubad.

An Paghimo han Antwerp Polyglot Bible

An ngatanan nga mga manuskrito nga gin-andam ngan ginrebisa ni Alfonso de Zamora para ha pag-imprinta han Complutensian Polyglot ginkuha ni Arias Montano, nga naggamit hito para ha Hadianon nga Biblia. c

Ha tinikangan, an Hadianon nga Biblia ginhimo basi magin ikaduha nga edisyon han Complutensian Polyglot, kondi nagin labaw pa gud ito kay ha simple nga rebisyon. An Hebreo nga kasuratan ngan an Griego nga kasuratan han Septuagint ginkuha tikang ha Complutensian Bible; katapos igindugang an bag-o nga mga teksto sugad man an detalyado nga apendise. Ha kataposan, an bag-o nga Polyglot nagkaada walo nga tomo. Inabot hin lima ka tuig an pag-imprinta, tikang han 1568 tubtob han 1572—halipot hinduro nga panahon kon hunahunaon an kakuri hini nga proyekto. Ha kataposan, 1,213 nga kopya an naimprinta.

Bisan pa kon an Complutensian Polyglot han 1517 nagin “nagpapadayon nga ebidensya han arte han husto nga pagkasurat,” ginlabwan ito han bag-o nga Antwerp Polyglot ha teknikal nga bili ngan sulod. Usa pa ito nga importante nga hitabo ha kasaysayan han pag-imprinta ngan, labaw nga importante, ha pag-andam han ginpaopay nga mga reperensya para ha mga paghubad han Biblia.

Mga Pag-atake Tikang ha mga Kaaway han Pulong han Dios

Diri urusahon nga nagkaada dayon mga kaaway han tangkod nga paghubad han Biblia. Bisan kon may-ada pag-uyon han papa an Antwerp Polyglot ngan hi Arias Montano may-ada  reputasyon nga takos gud ha iya sugad nga dungganon nga eskolar, an mga parakontra nagtestigo kontra ha iya ha Inkisisyon. Nagsiring an mga parakontra nga ipinapakita han iya hubad nga an bag-o nga rebisa nga Latin nga kasuratan ni Santes Pagninus mas husto nga hubad han orihinal nga Hebreo ngan Griego kay han Vulgate, nga iginhubad mga siglo na an naglabay. Gin-akusahan liwat nira hi Montano hin paggamit han orihinal nga mga yinaknan sugad nga reperensya ha iya hingyap ha paghimo hin mas husto nga hubad han Biblia—usa nga proseso nga ira ginhunahuna sugad nga pagbulag ha tradisyon han singbahan.

An Inkisisyon marig-on nga nagsiring pa ngani nga “an Hadi waray kumarawat hin daku nga dungog  ha pagsuporta han paghubad.” Ira iginpahayag an ira kasubo nga waray tagi ni Montano hin igo nga awtoridad an opisyal nga hubad nga Vulgate. Bisan pa hini nga mga akusasyon, waray hira nakita nga igo nga ebidensya ha pagkondenar kan Montano o han iya Polyglot Bible. Ha kataposan, an Hadianon nga Biblia nagin popular hinduro, ngan ito an nagin nangunguna nga reperensya ha magkalain-lain nga unibersidad.

Usa nga Mapulsanon nga Gamit ha Paghubad han Biblia

Bisan kon an Antwerp Polyglot waray himoa para ha publiko, waray pag-iha nagin mapulsanon nga gamit ito para ha mga parahubad han Biblia. Pariho han ginsaliwanan hito, an Complutensian Polyglot, nakabulig ito ha pagpaopay han mga sulod han Kasuratan nga gin-gamit hito nga panahon. Nakabulig liwat ito ha mga parahubad nga mapauswag an ira pagsabot han orihinal nga mga yinaknan. An mga paghubad han Biblia ngadto ha pipira nga dagku nga mga yinaknan ha Europa nagpahimulos tikang hini nga hubad. Pananglitan, an The Cambridge History of the Bible nagsumat nga gin-gamit han mga parahubad han bantogan nga King James Version, o Authorized Version, han 1611 an Antwerp Polyglot sugad nga birilhon nga bulig ha paghubad han kadaan nga mga yinaknan. An Hadianon nga Biblia may-ada liwat daku nga impluwensya ha duha nga importante nga Polyglot Bible nga iginpublikar han ika-17 ka siglo.—Kitaa an kahon nga “An mga Polyglot Bible.”

Usa han damu nga kapulsanan han Antwerp Polyglot amo nga tungod hito, nagamit han mga eskolar ha Europa an Syriac nga bersyon han Griego nga Kasuratan ha siyahan nga higayon. Iton Syriac nga hubad iginsapit ha literal nga hubad ha Latin. Ini nga pagdugang mapulsanon gud, tungod kay an Syriac usa han gidadaani nga mga hubad han Kristiano Griego nga Kasuratan. An bersyon nga Syriac, nga ginhimo han ikalima ka siglo K.P., iginbasar ha mga manuskrito han ikaduha ka siglo K.P. Sumala ha The International Standard Bible Encyclopedia, “kinakarawat han kadam-an an kapulsanan han [Syriac] Peshitta para ha pag-analisar han mga sulod. Usa ito han gidadaani ngan pinakaimportante nga mga surok han impormasyon mahitungod han kadaan nga mga tradisyon.”

Waray makapugong an mabalud nga kadagatan o an mga pag-atake han Inkisisyon han Espanya ha pagpagowa utro han ginpauswag ngan ginpadaku nga bersyon han Complutensian Polyglot han 1572 pinaagi han Hadianon nga Biblia. An kasaysayan han Antwerp Polyglot Bible usa pa nga ehemplo han mga pangalimbasog han sinsero nga mga tawo ha pagdepensa han Pulong han Dios.

Maaram man hira hito o diri, pinaagi han ira nagsasakripisyo ha kalugaringon nga pangalimbasog, inin dedikado nga kalalakin-an nagpakita han pagkatotoo han matagnaon nga mga pulong ni Isaias. Haros tulo ka yukot ka tuig na an naglabay, hiya nagsurat: “An banwa nalalaya, an bukad nadudunot; kondi an pulong han aton Dios matindog ha kagihaponan.”—Isaias 40:8.

[Mga footnote]

[Blurb ha pahina 13]

“Kondi an pulong han aton Dios matindog ha kagihaponan”

[Kahon/Mga Retrato ha pahina 12]

AN POLYGLOT NGA MGA BIBLIA

“An Polyglot Bible usa nga Biblia nga magkalain-lain nga yinaknan an sulod,” nagsaysay an eskolar nga Espanyol nga hi Federico Pérez Castro. “Kondi, maiha na nga ginsasabot nga an termino nagtutudlok ha mga Biblia nga an sulod han Kasuratan aada ha orihinal nga mga yinaknan. Kon ini an iginpapasabot, gutiay gud la an Polyglot nga mga Biblia.”

 1. An The Complutensian Polyglot (1514-17) nga gin-gastohan ni Cardinal Cisneros, gin-imprinta ha Alcalá de Henares, Espanya. An unom nga mga tomo hito nagsusulod han Biblia ha upat nga yinaknan: Hebreo, Griego, Aramaiko, ngan Latin. Ito an nagin reperensya han mga parahubad han ika-16 ka siglo ha paghubad han Hebreo-Aramaiko nga Kasuratan.

 2. An The Antwerp Polyglot (1568-72) nga ginpangunahan ni Benito Arias Montano an pagpublikar, nagdugang ha sulod han Complutensian han Syriac Peshitta nga bersyon han Kristiano Griego nga Kasuratan ngan han Aramaic Targum ni Jonathan. An Hebreo nga kasuratan, nga nagsusulod han mga marka para han bokales ngan mga diakritiko, ginrebisa uyon ha nakarawat nga Hebreo nga kasuratan ni Jacob ben Hayyim. Tungod hito, nagin nangunguna ito nga reperensya han Hebreo nga Kasuratan para ha mga parahubad han Biblia.

 3. An The Paris Polyglot (1629-45) gin-gastohan han Franses nga abogado nga hi Guy Michel le Jay. Gin-aghat ito han Antwerp Polyglot, bisan kon nagsusulod liwat ito hin pipira nga Samaritano ngan Arabiko nga mga kopya.

 4. An The London Polyglot (1655-57) nga ginpangunahan ni Brian Walton an pagpublikar ginbasar liwat ha Antwerp Polyglot. Ini nga Polyglot nag-uupod hin kadaan nga mga hubad han Biblia ha pinulongan han Etiopia ngan Persia, bisan kon ini nga mga bersyon waray makabulig hin daku ha katin-aw han sulod han Biblia.

[Ginkuhaan han mga Retrato]

Baner ngan mga Antwerp Polyglot (duha ha ubos): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (ha igbaw): Ha pagtugot han Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: Tikang ha libro nga The Walton Polyglot Bible, Tomo III, 1655-1657

[Retrato ha pahina 9]

Philip II, hadi han Espanya

[Ginkuhaan han Retrato]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Retrato ha pahina 10]

Arias Montano

[Ginkuhaan han Retrato]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Retrato ha pahina 10]

Orihinal nga mga imprintahan ha Antwerp, Belgium

[Ginkuhaan han Retrato]

Imprintahan: Ha pagtugot han Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Mga Retrato ha pahina 11]

Wala: Christophe Plantin ngan an pahina han ulohan han Antwerp Polyglot

[Ginkuhaan han Retrato]

Pahina han ulohan ngan hi Plantin: Ha pagtugot han Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Mga Retrato ha pahina 11]

Igbaw: Eksodo kapitulo 15 ha upat nga rumbay han sulod

[Ginkuhaan han Retrato ha pahina 9]

Pahina han ulohan ngan hi Plantin: Ha pagtugot han Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Ginkuhaan han Retrato ha pahina 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid