An Kristianidad Nagsarang ha Siyahan-siglo nga mga Judio

AN USA nga importante nga katirok nahitabo ha Jerusalem han mga 49 K.P. “An mga iginbantog nga mga harigi” han siyahan-siglo nga Kristiano nga kongregasyon—hira Juan, Pedro, ngan an bugto ni Jesus ha iroy nga hi Jakobo—nakadto. An duha pa nga ginngaranan nga natambong ha katirok amo hi apostol Pablo ngan an iya kaupod nga hi Bernabe. Pag-iistoryahan nira kon paonan-o babahinon an haluag nga teritoryo para han pagsangyaw nga buruhaton. Hi Pablo nagsaysay: “Iginhatag nira ha amon ngan kan Bernabe an mga too nga kamot ha pagkaangbitan, basi kami kumadto ha mga Hentil, ngan hira ngadto ha mga sinirkumsisyonan.”—Galasia 2:1, 9. a

Paonan-o naton sadang sabuton ini nga ginkauyonan? An teritoryo nga pagsasangyawan han maopay nga sumat babahinon ba ha mga Judio ngan mga proselita ha usa nga bahin ngan mga Hentil ha luyo nga bahin? O an ginkauyonan may kalabotan la ba ha pagbahin han teritoryo? Basi hibaroan an makatadunganon nga baton, nagkikinahanglan kita hin pipira nga makasaysayan nga impormasyon mahitungod han Diaspora, o mga Judio nga nag-uukoy ha gawas han Palestina.

An Judio nga Katunaan ha Siyahan nga Siglo

Pira nga mga Judio an nakada ha Diaspora ha siyahan nga siglo? Damu nga mga eskolar an baga hin nauyon ha publikasyon nga Atlas of the Jewish World: “Makuri masiguro an espisipiko nga ihap, kondi makatadunganon nga nabanabana nga waray pag-iha antes han 70 K.P. may-ada duha ka milyon ngan tunga nga mga Judio ha Judea ngan sobra upat ka milyon an naukoy ha iba pa nga mga bahin han Romano nga imperyo. . . . Posible nga an mga Judio nagkompwesto han mga dyes porsyento han bug-os nga populasyon han imperyo, ngan ha mga lugar diin naukoy an kadam-an nga mga Judio, ha mga syudad han este nga mga probinsya, bangin hira nagkompwesto han ikaupat ka bahin han mga umurukoy o sobra pa.”

An nangunguna nga Judio nga mga sentro nakadto ha Sirya, Asia Minor, Babilonya, ngan Ehipto, ha Este, nga may-ada mas gudti nga mga komunidad ha Europa. An pipira nga kilala nga siyahan nga mga Kristiano nga Judio nag-ukoy ha gawas han Israel, sugad kanda Bernabe nga taga-Kipre, Prisila ngan Akila nga tikang ha Ponto ngan ha urhi ha Roma, Apolos nga taga-Alexandria, ngan Pablo nga taga-Tarso.—Buhat 4:36; 18:2, 24; 22:3.

Damu an koneksyon han Diaspora nga mga komunidad ha ira natawohan nga tuna. An usa amo an tinuig nga buhis nga iginpapadara ha templo ha Jerusalem, usa nga paagi ha pakigbahin ha pagkinabuhi ngan pagsingba ha templo. May kalabotan hini, an eskolar nga hi John Barclay nagsiring: “May-ada igo nga ebidensya nga an pangulekta hini nga kwarta, nga ginsuportahan han dugang nga mga donasyon tikang ha mga bahandianon, gintuman gud han Diaspora nga mga komunidad.”

An usa pa nga koneksyon amo an napuplo ka yukot nga mga pilgrimo nga napakadto ha Jerusalem  kada tuig para han mga piyesta. An asoy han Buhat 2:9-11 mahitungod han Pentekostes 33 K.P. nag-iilustrar hini. An Judio nga mga pilgrimo nga nakadto tikang ha Parto, Media, Elam, Mesopotamia, Kapadosia, Ponto, Asia, Prigia, Pampilia, Ehipto, Libya, Roma, Kreta, ngan Arabia.

An nagdudumara han templo ha Jerusalem nakikigkomunikar ha mga Judio ha Diaspora pinaagi hin surat. Hinbabaroan nga hi Gamaliel, an magturutdo han balaud nga gin-unabi ha Buhat 5:34, nagpadara hin mga surat ngadto ha Babilonya ngan ha iba nga mga bahin han kalibotan. Han umabot hi apostol Pablo sugad nga priso ha Roma han mga 59 K.P., “an mga kadagkuan han mga Judio” nagsiring ha iya nga “waray kami kumarawat hin mga surat tikang ha Judea nahitutungod ha imo, bisan usa han magburugto, nga inabot pagsumat, o pagyakan hin bisan ano nga maraot nahitutungod ha imo.” Nagpapasabot ini nga an mga surat ngan mga report agsob igpadara tikang ha tuna nga natawohan ngadto ha Roma.—Buhat 28:17, 21.

An Biblia han Diaspora nga mga Judio amo an usa nga Griego nga hubad han Hebreo nga Kasuratan nga kilala sugad nga an Septuagint. Usa nga reperensya nga barasahon an nasiring: “Makatadunganon an pagsiring nga an LXX [Septuagint] ginbasa ngan ginkarawat ha bug-os nga diaspora sugad nga an Biblia o ‘baraan nga sinurat’ han Judio nga diaspora.” Ito mismo nga hubad gin-gamit gud han siyahan nga mga Kristiano ha ira katutdoan.

An mga membro han Kristiano nga nagmamando nga lawas ha Jerusalem pamilyar hini nga mga kahimtang. An maopay nga sumat nakaabot na ha Diaspora nga mga Judio ha Sirya ngan lahos pa, upod na ha Damasko ngan Antiokia. (Buhat 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galasia 1:21) Ha katirok han 49 K.P., an mga presente matin-aw nga nagpaplano para han buruhaton ha tidaraon. Paghisgotan naton an mga pag-unabi han Biblia may kalabotan ha pagpasarang han maopay nga sumat ha mga Judio ngan mga proselita.

An mga Biyahe ni Pablo Ngan an mga Judio ha Diaspora

An orihinal nga toka ni apostol Pablo amo an ‘pagdara han kan Jesu-Kristo ngaran ha atubangan han mga Hentil, ngan ha mga kahadian, ngan ha mga anak ni Israel.’ b (Buhat 9:15) Katapos han katirok ha Jerusalem, hi Pablo nagpadayon ha pangalimbasog nga makaistorya an Diaspora nga mga Judio diin man hiya nakadto. (Kitaa an kahon ha pahina 14.) Nagpapasabot ini nga an ginkauyonan nga teritoryo posible nga may kalabotan ha lokasyon. Ginpahaluag nira Pablo ngan Bernabe an ira misyonero nga buruhaton ngadto ha weste, ngan an iba nag-alagad ha tuna nga natawohan han mga Judio ngan ha dagku nga mga komunidad han mga Judio ha Este.

Han gintikangan ni Pablo ngan han iya mga kaupod an ira ikaduha nga pagbiyahe sugad nga mga misyonero tikang ha Antiokia ha Sirya, gin-giyahan hira tipaweste ngadto ha Asia Minor tubtob ngadto ha Troas. Tikang didto tinabok hira ngadto ha Masedonia tungod kay nahunahuna nira nga “gintawag [hira] han Dios, basi igsumat [nira] an maopay nga sumat ha [mga taga-Masedonia].” Ha urhi, naorganisa an Kristiano nga mga kongregasyon ha iba pa nga mga syudad ha Europa, upod na ha Atenas ngan Korinto.—Buhat 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.

Han mga 56 K.P., ha ikatarapos han ikatulo nga biyahe ni Pablo sugad nga misyonero, nagplano hiya nga magtipaunhan pa ha weste ngan lumahos pa ha teritoryo nga igintoka ha iya ha katirok ha Jerusalem. Hiya nagsurat: “Andam ako ha pagwali han maopay nga sumat ha iyo man nga aada ha Roma,” ngan, “maagi ako ha iyo tipakadto ha Espanya.” (Roma 1:15; 15:24, 28) Kondi kumusta man an dagku nga Diaspora nga mga komunidad ha Este?

Judio nga mga Komunidad ha Este

Durante han siyahan nga siglo K.P., an Ehipto an may-ada han pinakadaku nga Diaspora nga komunidad, labi na ha kapital hito, an Alexandria. Ini nga sentro han negosyo ngan kultura may-ada ginatos ka yukot nga Judio nga mga umurukoy, nga may mga sinagoga nga nagsasarang ha bug-os nga syudad. Hi Philo, usa nga Judio nga taga-Alexandria, nagsiring nga ha bug-os nga Ehipto, may-ada diri maminos ha usa ka milyon nga mga Judio hito nga panahon. Damu liwat an naukoy  na ha kahirani nga Libya, ha syudad han Sirene ngan ha mga lugar nga nakapalibot hito.

An pipira nga mga Judio nga nagin mga Kristiano nagtikang hini nga mga lugar. Mababasa naton an mahitungod kan “Apolos . . . nga taga-Alexandria,” han ‘iba nga mga tawo ha Kipre ngan Sirene,’ ngan kan “Lusio, nga taga-Sirene,” nga nagsuporta han kongregasyon ha Antiokia ha Sirya. (Buhat 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Gawas hito nga pag-unabi, an Biblia waray maghisgot mahitungod han buruhaton han siyahan-siglo nga mga Kristiano ha Ehipto ngan ha mga lugar ha palibot hito, gawas han pagsangyaw han Kristiano nga ebanghelisador nga hi Felipe ha yunuko nga Etiopiahanon.—Buhat 8:26-39.

An Babilonya, nga may mga sanga ngadto ha Parto, Media, ngan Elam, usa pa nga nangunguna nga sentro. Usa nga historyador an nasiring nga “an ngatanan nga teritoryo ha kapatagan han Tigris ngan Euprates, tikang ha Armenia ngadto ha gulpo han Persia, sugad man tipanorte-este ngadto ha Dagat Kaspian, ngan tipa-este ngadto ha Media, may-ada Judio nga mga umurukoy.” Ginbanabana han Encyclopaedia Judaica nga mga 800,000 o sobra pa an ira kadamu. Ginsusumatan kita han siyahan-siglo nga Judio nga historyador nga hi Josephus nga napuplo ka yukot nga mga Judio nga taga-Babilonya an nagbiyahe ngadto ha Jerusalem para han tinuig nga mga piyesta.

Nabawtismohan ba han Pentekostes 33 K.P an pipira han taga-Babilonya nga mga pilgrimo? Diri kita maaram, kondi upod han mga nakabati kan apostol Pedro hito nga adlaw amo an mga tawo nga tikang ha Mesopotamia. (Buhat 2:9) Maaram kita nga hi apostol Pedro nakadto ha Babilonya han mga 62-64 K.P. Samtang nakadto, iya ginsurat an iya siyahan nga surat ngan posible nga pati an ikaduha. (1 Pedro 5:13) An damu nga Judio nga mga umurukoy ha Babilonya matin-aw nga gintagad nga bahin han teritoryo nga igintoka kanda Pedro, Juan, ngan Jakobo ha katirok nga gin-unabi ha surat ha mga taga-Galasia.

Jerusalem nga Kongregasyon Ngan an mga Judio ha Diaspora

Hi Jakobo, nga tinambong liwat ha katirok diin gin-unabi an mga teritoryo, nag-alagad sugad nga usa nga paramangno ha Jerusalem nga kongregasyon. (Buhat 12:12, 17; 15:13; Galasia 1:18, 19) Usa hiya nga nakakita han panhitabo han Pentekostes 33 K.P., han yinukot han mga binisita nga mga Judio ha Diaspora an kinarawat han maopay  nga sumat ngan nabawtismohan.—Buhat 1:14; 2:1, 41.

Hito nga panahon ngan katapos, damu nga mga Judio an naabot para han tinuig nga mga piyesta. Napupuno gud hin mga tawo an syudad, ngan an mga bisita kinahanglan umukoy ha kahirani nga mga sityo o magtolda. Gawas han pakigkita ha ira kasangkayan, an Encyclopaedia Judaica nasiring, an mga pilgrimo nasulod ha templo basi magsingba, maghalad, ngan makigbahin ha pag-aram han Torah.

Waray ruhaduha, gin-gamit ni Jakobo ngan han iba nga mga membro han Jerusalem nga kongregasyon ini nga mga higayon basi magsangyaw ha Diaspora nga mga Judio. Bangin mabinantayon gud nga ginbuhat ini han mga apostol durante han peryodo han “daku nga pagtimaraot kontra ha singbahan nga nakada ha Jerusalem” sugad nga resulta han kamatay ni Esteban. (Buhat 8:1) Iginpapakita han rekord nga antes ngan katapos hini nga panhitabo, an kadasig hini nga mga Kristiano ha pagsangyaw nagresulta ha padayon nga pagdamu.—Buhat 5:42; 8:4; 9:31.

Ano an Aton Mahibabaroan?

Ha pagkatinuod, an siyahan nga mga Kristiano sinsero nga nangalimbasog nga makaistorya an mga Judio diin man hira naukoy. Ha pariho nga panahon, hi Pablo ngan an iba nangalimbasog nga makadtoan an mga Hentil ha Europa. Ira gintuman an ultimo nga sugo ni Jesus ha iya mga sumurunod nga maghimo hin mga disipulo ha mga tawo han “ngatanan nga mga nasud.”—Mateo 28:19, 20.

Tikang ha ira susbaranan, mahibabaroan naton an pagkaimportante han pagsangyaw ha organisado nga paagi basi makarawat an bulig han espiritu ni Jehova. Makikita liwat naton an mga bentaha han pakiistorya ha mga tawo nga may pagtahod ha Pulong han Dios, labi na ha mga teritoryo nga gutiay la hinduro an mga Saksi ni Jehova. An iba nga mga lugar han teritoryo nga igintoka ha iyo kongregasyon mas mabungahon ba kay han iba? Bangin mapulsanon nga kobrehan ini hin mas agsob. May-ada ba mga buruhaton an publiko ha iyo lugar diin maangay an espesyal nga mga pangalimbasog ha diri-pormal nga pagsangyaw ngan pagpamatuod ha kalsada?

Nagpapahimulos kita diri la ha pagbasa ha Biblia mahitungod han siyahan nga mga Kristiano kondi ha paghibaro liwat han pipira nga mga detalye may kalabotan ha kasaysayan ngan han lokasyon han mga teritoryo. An usa nga garamiton nga aton magagamit basi mapahaluag an aton pagsabot amo an brosyur nga “See the Good Land,” nga may-ada damu nga mga mapa ngan mga retrato.

[Mga footnote]

[Tsart ha pahina 14]

AN PAGTAGAD NI APOSTOL PABLO PARA HA MGA JUDIO HA DIASPORA

ANTES HAN KATIROK HA JERUSALEM HAN 49 K.P.

Buhat 9:19, 20 Damasko—“hiya nagwali didto ha mga

sinagoga”

Buhat 9:29 Jerusalem—“nagyinakan . . . ha mga Judio

nga Gresyahanon”

Buhat 13:5 Salamis, Kipre—“iginsumat . . . an pulong

han Dios didto ha mga sinagoga han mga

Judio”

Buhat 13:14 Antiokia ha Pisidia—“pagsulod ha

sinagoga”

Buhat 14:1 Ikonio—“[sinulod] ha sinagoga han mga

Judio”

KATAPOS HAN KATIROK HA JERUSALEM HAN 49 K.P.

Buhat 16:14 Filipos—“Lydia, . . . nga masiningbahon

han Dios”

Buhat 17:1 Tesalonika—“sinagoga han mga Judio”

Buhat 17:10 Berea—“sinagoga han mga Judio”

Buhat 17:17 Atenas—“nagsaysay didto ha sinagoga han mga

Judio”

Buhat 18:4 Korinto—“nagsaysay didto ha sinagoga”

Buhat 18:19 Efeso—‘sinulod ha sinagoga ngan nakiglantugi

[“nangatadongan,” NW] ha mga Judio’

Buhat 19:8 Efeso—“sinulod ha sinagoga, ngan nagyakan

hin waray kahadlok hin . . . tulo ka

bulan”

Buhat 28:17 Roma—“gintirok an mga kadagkuan han mga

Judio”

[Mapa ha pahina 15]

(Para ha aktuwal nga format, kitaa an publikasyon)

An mga nakabati han maopay nga sumat han Pentekostes 33 K.P. tikang ha damu nga mga lugar

ILIRIKO

ITALYA

Roma

MASEDONIA

GRESYA

Atenas

KRETA

Sirene

LIBYA

BITINIA

GALASIA

ASIA

PRIGIA

PAMPILIA

KIPRE

EHIPTO

ETIOPIA

PONTO

KAPADOSIA

SILISIA

MESOPOTAMIA

SIRYA

SAMARIA

Jerusalem

JUDEA

MEDIA

Babilonya

ELAM

ARABIA

PARTO

[Kadagatan]

Dagat Mediteranyo

Dagat nga Itom

Dagat nga Pula

Gulpo han Persia