1. Kotea ʼae neʼe tupu ai te toʼo e Kaino he tonu ʼe mole lelei? Pea neʼe kotea ʼona fua?

KO KAINO, neʼe ʼi ai te tonu maʼuhiga neʼe maʼua ke ina toʼo. Koteʼuhi neʼe nofo mo he ʼu manatu ʼe mole lelei. Neʼe feala tana filifili ke ina lolomi ʼana manatu ke fua lelei kia ia. Peʼe ke puleʼi ia ia e ʼana manatu ʼo fua kovi ai kia ia. Kaʼe ʼe fakaha mai ʼi te Tohi-Tapu, neʼe mole lelei te tonu ʼae neʼe toʼo e Kaino. Neʼe kotea ʼona fua? Neʼe ina matehi tona tehina ko Apele pea neʼe mole kei ina maʼu ai he ʼu felogoʼi lelei mo tona Tupuʼaga.—Senesi 4:3-16.

2. He koʼe ʼe maʼuhiga ke tou toʼo he ʼu tonu ʼe lelei?

² ʼE toe feia pe mo tatou fuli, ʼe maʼua ke tou toʼo he ʼu tonu pea ʼe ʼi ai te ʼu faʼahi ʼi totatou maʼuli ʼe tonu ke tou filifili. ʼE ʼi ai ʼihi tonu ʼe maʼuhiga pea mo ʼihi ʼe mole faʼa maʼuhiga. Kaʼe ko ʼihi tonu ʼe tou toʼo, ʼe feala ke malave ki totatou maʼuli. Kotea tona tupuʼaga? He ʼe kapau ʼe tou toʼo he ʼu tonu ʼe lelei pea ʼe tahitahiga anai he ʼu fihifihia ʼe hoko kia tatou pea ʼe tou maʼuli  fimalie ai. Kaʼe kapau ʼe tou toʼo he ʼu tonu ʼe mole lelei, ʼe tou tau anai mo ni faigataʼa pea ʼe tou maʼuli mamahi ai.—Taaga Lea 14:8.

3. (1) Kotea ʼae ʼe tonu ke tou tui ki ai ke tou toʼo he ʼu tonu ʼe lelei? (2) Kotea te ʼu fehuʼi ʼae ka tou vakaʼi anai?

³ Kotea ʼae ka tokoni mai anai ke tou toʼo he ʼu tonu ʼe fakapotopoto? ʼE tonu ke tou tui ki te ʼAtua mo falala ki tana tokoni. Pea ʼe feala ke ina foaki mai te poto ke tou toʼo he ʼu tonu ʼe lelei. ʼE tonu foki ke tou toe falala ki tana Folafola pea mo ʼana tokoni. (Lau ia Sakopo 1:5-8.) Kapau ʼe tou fakaovi tuʼumaʼu kia Sehova mo tou ʼoʼofa ki tana Folafola, ʼe tou tui papau ʼe ina iloʼi te meʼa ʼae ʼe lelei tukupau kia tatou. Pea ʼi muʼa ʼo hatatou toʼo he tonu, ʼe tou fia vakaʼi anai tana Folafola. Kaʼe ʼe tou popoto feafeaʼi age anai ʼi te toʼo ʼo he ʼu tonu ʼe lelei? Pea ʼe ʼaoga koa ʼi ʼihi temi ke tou fetogi ai te tonu ʼae neʼe kua tou fai?

4. Kotea te tonu ʼae neʼe fai e Atama, pea neʼe kotea ʼona fua?

⁴ Talu mai te kamataʼaga, ʼe tonu ke toʼo e te hahaʼi fuli he ʼu tonu. Ko te ʼuluaki tagata ia Atama, neʼe tonu ke ina fai he tonu. ʼUluaki pe ʼe fakalogo ki tona Tupuʼaga, ia Sehova. Lua, peʼe fakalogo ki tona ʼohoana ia Eva. Kaʼe neʼe filifili e Atama ke fakalogo ia kia Eva, ʼae neʼe tupu ai leva ia tana toʼo he tonu neʼe kovi ʼaupito. Neʼe kotea ʼona fua? Neʼe fakamavae e Sehova ia Atama mai te ʼoloto ʼo Eteni pea ki muli age neʼe mate. Ia ʼaho nei, ʼe kei tou utu pe ia te ʼu nunuʼa ʼo te mole lelei ʼo te tonu ʼae neʼe fai e Atama.

5. Kotea ʼe tonu ke tou mahino ki ai ʼo ʼuhiga mo te maʼua ʼae ke tou toʼo he ʼu tonu?

⁵ ʼI te manatu ʼa ʼihi, ʼe lagi fimalie age te maʼuli mo ka na pau la ʼe mole maʼua ke tou toʼo he ʼu tonu. ʼE lagi ke manatu feia la mo koe. Kaʼe ʼe lelei ke tou manatuʼi neʼe mole fakatupu tatou e Sehova ke tou hage ko ni masini ʼo mole fakakaukau pea mo toʼo he ʼu tonu. Neʼe ina foaki mai ia tana Folafola, ke tou iloʼi pe ʼe feafeaʼi te toʼo ʼo he ʼu tonu fakapotopoto. Pea ʼe loto e Sehova ke tou toʼo he ʼu tonu, koteʼuhi ʼe feala ke fua lelei kia tatou. Tou vakaʼi age muʼa he ʼu faʼifaʼitaki.

6, 7. Kotea te tonu ʼae neʼe maʼua ke toʼo e te kau Iselaele? Pea he koʼe neʼe faigataʼa kia natou? (Vakaʼi te ʼuluaki pāki.)

⁶ ʼI te temi ʼae neʼe maʼuʼuli ai te kau Iselaele ʼi te Kele ʼo Te Fakapapau, neʼe tonu ke natou filifili ke natou tauhi kia Sehova peʼe ki te tahi ʼu ʼatua. (Lau ia Sosue 24:15.) ʼE moʼoni, ʼe mata faigafua te tonu ʼae neʼe maʼua ke natou toʼo. Kaʼe neʼe feala ke iku te tonu ʼaia ki te maʼuli peʼe ki te mate. ʼI te temi ʼo te kau Tui Fakamau, neʼe fai tuʼumaʼu e te kau Iselaele he ʼu tonu ʼe mole lelei. Kotea tona tupuʼaga? He neʼe natou tuku tanatou atolasio ʼae kia Sehova kaʼe natou atolasio ki te ʼu ʼatua loi. (Tui Fakamaau 2:3, 11-23) Ki muli age ʼi te temi ʼo te polofeta ko Elia, neʼe tonu ke filifili e te hahaʼi ʼa te ʼAtua pe ʼe natou tauhi anai kia Sehova peʼe ki te ʼatua loi ko Paale. (1 Hau 18:21, MN) ʼE mahino ia neʼe ko he  tonu faigafua, koteʼuhi ko te tauhi ʼae kia Sehova ʼe fua lelei tuʼumaʼu. Pea ko he tahi ʼe fakakaukau, ʼe mole fia tauhi anai ia ki he ʼatua mate. Kaʼe neʼe lotolotolua aipe te kau Iselaele. Ohage ko tona ui mai ʼi te Tohi-Tapu, ko te kau Iselaele neʼe natou “lotolotolua ʼo ʼuhiga mo he ʼu manatu kehekehe ʼe lua.” Koia, ʼaki he aga fakapotopoto, neʼe fakalotomalohiʼi e Elia ia te hahaʼi ke natou filifili ke natou tauhi kia Sehova ia te ʼAtua moʼoni.

⁷ He koʼe neʼe faigataʼa ki te kau Iselaele hanatou toʼo he tonu ʼe fakapotopoto? ʼUluaki, neʼe mole kei natou tui kia Sehova pea neʼe natou talagataʼa kia te ia. Neʼe mole natou falala kia Sehova pea neʼe mole natou ako ke natou iloʼi lelei age ia ia peʼe ko tona poto. Ka na pau la neʼe natou fai te faʼahi ʼaia, neʼe feala pe ke natou maʼu he ʼu tokoni ʼe natou toʼo ai he ʼu tonu ʼe fakapotopoto. (Pesalemo 25:12) Lua, neʼe mulimuli te kau Iselaele ki te faʼahiga manatu ʼa te hahaʼi ʼo ʼihi atu fenua. Neʼe fetogi e te kau matapule te faʼahiga manatu ʼa te kau Iselaele pea neʼe natou toe fai mo he ʼu tonu maʼa te kau Iselaele. Neʼe kotea ʼona fua? Neʼe mulimuli te kau Iselaele ki te kau matapule, ʼo natou tauhi ki ʼonatou ʼatua loi. Kaʼe neʼe kua fakatokaga age pe e Sehova ki te kau Iselaele ia te tuʼutamaki ʼaia ʼi ni taʼu ki muʼa atu.—Ekesote 23:2.

8. Kotea te ako maʼuhiga ʼe tou taʼofi mai te faʼifaʼitaki ʼo te kau Iselaele?

⁸ ʼE tou ako mai te faʼifaʼitaki ʼo te kau Iselaele, ʼe tonu ke tou fakaʼaogaʼi te Folafola ʼa te ʼAtua mo kapau ʼe tou fia toʼo he ʼu tonu ʼe fakapotopoto. Pea ʼe fakamanatuʼi mai ia Kalate 6:5, ka tou toʼo he ʼu tonu pea ʼe tou utu pe anai ʼona fua. Koia ʼae ʼe mole tonu ai ke tou tuku ke toʼo e he tahi kehe ʼatatou tonu. ʼE tonu ke tou tahi ako pe kotea ʼae ʼe leleiʼia e te ʼAtua pea tou toʼo leva he tonu.

9. He koʼe ʼe fakatupu tuʼutamaki tatatou tuku ke toʼo e niʼihi ʼatatou tonu?

⁹ ʼE tou lava tuku feafeaʼi ke toʼo e niʼihi ʼatatou tonu? ʼAki hatatou tuku ke natou ʼekenaki tatou ke tou toʼo he tonu ʼe kovi. (Taaga Lea 1:10, 15) Kaʼe ʼe ko he aluʼaga fakatupu tuʼutamaki. ʼE tonu ke tou mulimuli ki totatou leʼo ʼo loto ʼae neʼe akoʼi ʼaki te Tohi-Tapu. Koteʼuhi kapau ʼe tou tuku ke toʼo e niʼihi ʼatatou tonu, pea ʼe tou filifili ke tou fai te meʼa ʼae ʼe natou loto ki ai. Pea ʼe feala ai ke iku te aluʼaga ʼaia ki totatou malaʼia.

10. Kotea te tokoni ʼae neʼe fai e Paulo ki te kau Kalate?

¹⁰ Neʼe tokoniʼi e te apositolo ko Paulo ia te kau Kalate ke ʼaua naʼa natou tuku ke toʼo e niʼihi ʼanatou tonu. (Lau ia Kalate 4:17.) Kotea tona tupuʼaga? Koteʼuhi ko ʼihi tehina ʼo te kokelekasio ʼo Kalate, neʼe natou faiga ke natou toʼo he ʼu tonu maʼa ʼihi. Neʼe kotea ʼanatou fakatuʼutuʼu? Neʼe natou manatu pe kia natou totonu pea neʼe natou loto ke mulimuli age ʼonatou tehina mo tuagaʼane ia natou kaʼe tuku te kau apositolo ia. Neʼe mole natou agavaivai pea neʼe mole natou  fakaʼapaʼapa ki te maʼua ʼae ke toʼo e te ʼu tehina mo tuagaʼane ʼanatou tonu.

11. ʼE tou lava tokoni feafeaʼi ki ʼihi moka ʼe tonu ke natou toʼo he ʼu tonu?

¹¹ ʼE feala ke tou faʼifaʼitakiʼi fuli ia te apositolo ko Paulo. He neʼe mahino, neʼe tonu ke toʼo e ʼona tehina mo tuagaʼane ʼanatou tonu pea neʼe fakaʼapaʼapa ki ai. (Lau ia 2 Kolonito 1:24.) Ia ʼaho nei, ʼe feala ke faʼifaʼitakiʼi e te kau tagata ʼafeā ia Paulo moka natou tokoniʼi he tahi ʼo ʼuhiga mo hona fihifihia ʼe tonu ai ke ina fai he tonu. Pea ʼe natou fiafia ʼi te foaki ki ʼonatou tehina mo tuagaʼane ni manatu ʼe fakatafito ki te Folafola ʼa te ʼAtua. Kaʼe ʼe natou tuku pe anai te tehina peʼe ko te tuagaʼane ke ina fai tokotahi ia te tonu, koteʼuhi ʼe ko ia totonu pe ʼae ka ina ʼamo ʼona fua ki ʼamuli. Kotea ʼae ʼe tou ako mai ai? ʼE tou lava tokoni ki ʼotatou tehina mo tuagaʼane ke natou mahino ki te ʼu pelesepeto Fakatohi-tapu ʼo ʼuhiga mo tonatou aluʼaga. Kaʼe ʼe tonu ke toʼo e te ʼu tehina mo tuagaʼane ʼanatou tonu. Ka natou toʼo he ʼu tonu ʼe fakapotopoto, pea ʼe fua lelei kia natou. Koia, ʼaua naʼa tou manatu ʼi he temi ʼe tonu ke tou toʼo he ʼu tonu maʼa ʼotatou tehina mo tuagaʼane.

12, 13. He koʼe ʼe fakatupu tuʼutamaki tatatou toʼo ni tonu moka tou iita peʼe tou lotovaivai?

¹² Ia ʼaho nei, tokolahi ʼe natou toʼo ʼanatou tonu ʼo mulimuli ki te ʼu meʼa ʼae ʼe natou logoʼi ʼi tonatou loto. Kaʼe ʼe feala ke fakatupu kovi. ʼE mole ui mai ʼi te Tohi-Tapu ke tou fakatafito ʼatatou tonu ki totatou loto peʼe ko te ʼu meʼa ʼae ʼe tou logoʼi. Kotea tona tupuʼaga? Koteʼuhi ʼe mole haohaoa. (Taaga Lea 28:26) Pea ʼe mole feala hatatou falala ki totatou loto koteʼuhi “ ʼe kaka te loto, ʼo laka age ia meʼa fuli pea mo kovi ʼaupito.” (Selemia 17:9, MN) ʼE lahi te ʼu faʼifaʼitaki ʼi te  Tohi-Tapu ʼe ha ai te ʼu fua kovi ʼo te falala ʼa he tahi ki tona loto. (1 Hau 11:9; Selemia 3:17; 13:10) Kotea ʼae ʼe feala ke hoko moka tou toʼo he ʼu tonu ʼo mulimuli ki totatou loto?

¹³ ʼE fakatotonu mai e Sehova ke tou ʼoʼofa kia te ia ʼaki totatou loto katoa pea ke tou ʼoʼofa ki totatou tatau. (Mateo 22:37-39) Kaʼe ʼe tonu ke tou manatuʼi, neʼe tou ako ʼi te ʼu vaega ki muʼa atu ʼe fakatupu tuʼutamaki hatatou tuku ke puleʼi ʼatatou manatu mo tatatou aga e te ʼu meʼa ʼae ʼe tou logoʼi. Ohage la, ka ita he tahi, ʼe faigataʼa anai hana toʼo he tonu ʼe lelei. (Taʼaga Lea 14:17, MN; 29:22) ʼE toe feia pe kia ia ʼae ʼe lotovaivai, ʼe faigataʼa anai hana toʼo he tonu ʼe lelei. (Numelo 32:6-12; Taaga Lea 24:10) Koia ʼae ʼe lelei age ke takitaki ʼatatou manatu e te lao ʼa te ʼAtua. (Loma 7:25) Pea ka tou toʼo he tonu ʼe maʼuhiga, ʼaua naʼa tou mulimuli ki te ʼu meʼa ʼae ʼe tou logoʼi ʼi ʼotatou loto.

14. ʼE feafeaʼi hatatou iloʼi ʼe lelei ʼi ʼihi temi ke tou fetogi ʼatatou tonu?

¹⁴ ʼE tonu ke tou toʼo ni tonu ʼe fakapotopoto. Kaʼe ko he tahi ʼe poto, ʼe ina iloʼi ʼe ʼaoga ʼi ʼihi temi ke toe fakakaukau peʼe ke ina fetogi hana tonu. Ko Sehova ʼAtua neʼe ina tuku mai kia tatou he faʼifaʼitaki lelei. Ohage la ko te meʼa ʼae neʼe ina fai maʼa te hahaʼi ʼo Ninive ʼi te temi ʼo Sonasi. ʼI te sio leva ʼa “te ʼAtua moʼoni ki ʼanatou gaue, kua natou liliu mai ʼonatou ala ʼae ʼe kovi, neʼe fakahemala ia te ʼAtua moʼoni ʼo ʼuhiga mo te tautea ʼae neʼe ina fakatuʼutuʼu kia natou pea neʼe mole ina fakahoko.” (Sonasi 3:10, MN) Koia ʼi te tokagaʼi e te ʼAtua ia te kua fetogi ʼa te kau Ninive mo tanatou situʼa ki te fai ʼo te meʼa ʼae ʼe kovi, neʼe ina fetogi ai tana tonu. ʼO ha mai ai, ko Sehova ʼe aga fakapotopoto, mo agavaivai pea mo manavaʼofa. Pea ʼe kehekehe ʼaupito ia mo te tagata, koteʼuhi ʼe ina fakakaukauʼi ʼana tonu tatau aipe pe ʼe ita.

15. He koʼe ʼe lagi ʼaoga ke tou fetogi he tonu neʼe tou fai?

¹⁵ ʼI ʼihi temi, ʼe lelei ke tou toe fakakaukauʼi he tonu neʼe tou fai, ohage la moka fetogi he aluʼaga. Maʼia pe la mo Sehova neʼe ina fetogi ʼana tonu ʼi ʼihi temi. (1 Hau 21:20, 21, 27-29; 2 Hau 20:1-5) Pea ka tou maʼu ni manatu ʼe foʼou, ʼe lagi toe ʼaoga foki ke tou fetogi he tonu neʼe kua tou fai. Ohage la ko te faʼifaʼitaki ʼo te Hau ko Tavite. Neʼe ina fakatafito te tonu ʼae neʼe ina toʼo ʼo ʼuhiga mo Mefiposete, te mokopuna ʼo Saulo ki ni manatu hala. Kaʼe ki muli age, ʼi te kua iloʼi leva e Tavite te moʼoni ʼo ʼuhiga mo Mefiposete, neʼe ina fetogi te tonu ʼae neʼe kua ina toʼo. (2 Samuele 19:24-29) ʼE toe feia pe mo tatou, ʼi ʼihi temi ʼe lelei hatatou faʼifaʼitakiʼi ia Tavite.

16. (1) Kotea te ʼu tokoni ʼae ʼe ʼaoga mai moka tou toʼo ni tonu? (2) He koʼe ʼe tonu ke tou toe fakakaukauʼi ʼihi tonu neʼe kua tou fai, pea kotea ʼae ʼe tonu ke tou fai?

¹⁶ ʼE ui mai ʼi te Tohi-Tapu, ʼe mole tonu ke tou toʼo fakavilivili he ʼu tonu, tafito la moka ʼe maʼuhiga. (Taaga Lea 21:5) ʼE tonu ke tou toʼo he temi moʼo fakakaukauʼi lelei ia meʼa fuli, pea hoki feala leva ke tou toʼo he tonu  ʼe fakapotopoto. (1 Tesalonika 5:21) ʼI muʼa ʼo hana fai he meʼa, ʼe tonu ki he pule famili ke ina toʼo he temi moʼo fai ni fekumi ʼi te Tohi-Tapu pea mo ʼatatou tohi. ʼE toe lelei foki la ia hana fakalogo ki te ʼu manatu ʼo tona kiʼi famili. Tou manatuʼi neʼe fakalotomalohiʼi e te ʼAtua ia Apalahamo ke fakalogo ki tona ʼohoana. (Senesi 21:9-12) ʼE toe feia pe ki te kau tagata ʼafeā, ʼe tonu ke natou toe toʼo he temi moʼo fai ni fekumi. Ka natou maʼu ni manatu foʼou ʼe ha ai te maʼuhiga ʼae ke natou fetogi te ʼu tonu neʼe natou ʼamanaki toʼo, ʼe mole natou tuʼania naʼa mole toe fakaʼapaʼapaʼi natou. Ko te kau tagata ʼafeā ʼae ʼe aga fakapotopoto mo fia malalo, ʼe tonu ke natou loto lelei ʼo fetogi ʼanatou manatu mo ʼanatou tonu mo kapau ʼe ʼaoga. Pea ʼe feala ke tou faʼifaʼitakiʼi fuli ia natou. Koteʼuhi ʼe tou taupau ai ia te tokalelei mo te logo tahi ʼi te kokelekasio.—Gaue 6:1-4.

17. Kotea ʼae ka tokoni mai ke lava lelei tatatou toʼo ʼatatou tonu?

¹⁷ Ko ʼihi tonu ʼe maʼuhiga age ʼi ʼihi. Ohage la, pe tonu koa ke tou ʼohoana, peʼe ko ai ʼae ka tou ʼohoanaʼi. Peʼe ko ʼafea ʼae ka tou toʼo ai te selevisi pionie katoa. ʼI muʼa ʼo hatatou toʼo te ʼu tonu maʼuhiga ʼaia, ʼe ʼaoga ke tou fakakaukauʼi lelei pe ʼe feafeaʼi te aluʼaga ʼo totatou maʼuli pea mo tou kole tokoni kia Sehova. ʼE lagi ʼaoga anai ki ai he temi, kaʼe kapau ʼe tou fia toʼo he tonu ʼe fakapotopoto, ʼe maʼua ke tou falala kia Sehova, mo fakalogo ki ʼana fakatotonu pea mo tana takitaki. (Taaga Lea 1:5) Ko Sehova ʼe ina foaki mai te ʼu tokoni ʼae ʼe lelei tukupau ʼi tana Folafola. Koia ʼae ʼe maʼuhiga ai ke tou fai ni fekumi pea mo tou kole ia te takitaki ʼa Sehova. He ʼe feala ke ina foaki mai te ʼu kalitate ʼae ʼe ʼaoga ke tou toʼo ai ni tonu ʼe alu tahi mo tona finegalo. ʼI muʼa ʼo hatatou toʼo ni tonu maʼuhiga, ʼe maʼua ke tou fai tuʼumaʼu te ʼu fehuʼi ʼaeni: ‘ ʼE ha anai koa ʼi te tonu ʼaeni ʼe au fai, ʼe au ʼofa ia Sehova? ʼE fiafia ai anai koa pea mo tokalelei toku famili? Pea ʼe ha ai anai koa, ʼe au kataki fualoa pea mo lotoʼofa?’

18. He koʼe ʼe loto ʼe Sehova ke tou toʼo ʼe tatou totonu ʼatatou tonu?

¹⁸ ʼE mole fakakinauʼi tatou e Sehova ke tou ʼofa pea mo tauhi kia te ia. Kaʼe, neʼe ina foaki mai te loto faʼitaliha ke tou toʼo te tonu ʼaia. ʼE fakaʼapaʼapa ki te tonu ʼae ʼe tou fai pe ʼe tou fia tauhi age kia te ia. (Sosue 24:15; Ekelesiasi 5:3) Kaʼe ʼe loto ke tou fai te meʼa ʼae kua tou fakatuʼutuʼu ki ai ʼo mulimuli ki tana Folafola. Kapau ʼe tou falala ki te ʼu fakatotonu ʼa Sehova pea mo maʼuliʼi ʼana pelesepeto, ʼe tou toʼo anai he ʼu tonu ʼe fakapotopoto. Pea ʼe tou fakaha anai ʼe mole tou fetogi tuʼumaʼu ʼi te ʼu aluʼaga fuli ʼo totatou maʼuli.—Sakopo 1:5-8; 4:8.