1. Kotea ʼae ʼe fakaha mai e te ʼu lea fakapolofeta ʼi te Tohi-Tapu?

KOTEA ʼae ka vave hoko ki te hahaʼi ʼa Sehova? Kua tou mahino ki tona tali. ʼE fakaha mai e te ʼu lea fakapolofeta ʼi te Tohi-Tapu he ʼu faʼahi maʼuhiga kua vave hoko mai, pea ʼe fakaʼuhiga kia tatou. ʼE ʼi ai te lea fakapolofeta ʼe tou lava iloʼi ai pe ʼe kotea ʼae ka fai e ʼihi puleʼaga ʼae ʼe malolohi ʼaupito. ʼE tou maʼu te lea fakapolofeta ʼaia ʼi te tohi ʼo Taniela 11. ʼE fakaha ai te fetauʼaki ʼa he ʼu hau ʼe lua, te hau ʼo te Noleto mo te hau ʼo te Saute, talu mai fualoa. Ko te lea fakapolofeta ʼaia kua lahi tona koga ʼae kua fakahoko. Koia, ʼe feala ke tou tui papau ai ʼe fakahoko moʼoni anai tona koga fakaʼosi.

2. Ohage ko tona fakaha ia Senesi 3:15 pea mo Fakaha 11:7 mo 12:17, kotea ʼae ʼe tonu ke tou manatuʼi moka tou ako te lea fakapolofeta ʼo Taniela?

² Ke tou mahino ki te lea fakapolofeta ʼo Taniela 11, ʼe tonu ke tou manatuʼi ʼe palalau tafito pe ia ki te kau takitaki ʼo te ʼu puleʼaga ʼae ʼe natou puleʼi peʼe gaohi koviʼi te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua. Logo la ʼe tokosiʼi te hahaʼi ʼa Sehova ʼi te malamanei katoa, kae ʼe ʼi ai tonatou pikipikiga mo te ʼu aluʼaga maʼuhiga ʼae ʼe hoko ʼi te malamanei. Kotea tona tupuʼaga? Koteʼuhi ʼe faiga tafito ia Satana mo tana malama ke natou ‘malo’ peʼe ke natou pulihi, te hahaʼi ʼae ʼe tauhi kia Sehova mo Sesu. (Lau ia Senesi 3:15 pea mo Fakaha 11:7; 12:17.) Tou toe manatuʼi foki, ʼe tonu ke alu tahi te fakamahino ʼo te lea fakapolofeta ʼo Taniela mo te tahi ʼu lea fakapolofeta ʼi te Tohi-Tapu. Koia, ʼe tonu ai ke tou vakaʼi te tahi ʼu vaega ʼi te Tohi-Tapu ke tou mahino lelei ai ki te lea fakapolofeta ʼaia.

3. Kotea ʼae ka tou vakaʼi anai ʼi te alatike ʼaeni pea mo ʼae ka hoa mai?

 ³ ʼE tou vakaʼi anai ia Taniela 11:25-39 ʼo mulimuli ki te ʼu manatu ʼaia. ʼE tou vakaʼi anai pe neʼe ko ai te hau ʼo te noleto pea mo te hau ʼo te saute mai te taʼu 1870 ki te taʼu 1991, pea he koʼe ʼe tonu ke tou toe vakaʼi tatatou mahino ʼo ʼuhiga mo te tahi koga ʼo te lea fakapolofeta ʼaia. ʼI te alatike ka hoa mai, ʼe tou vakaʼi anai ia Taniela 11:40–12:1, pea ʼe tou mahino lelei age anai pe ʼe kotea ʼae ʼe fakaha ʼi te ʼu vaega ʼaia ʼo ʼuhiga mo te temi ʼae ʼe kamata mai te ʼu taʼu 1990 ʼo kaku ki te tau ʼo Alamaketone. Lolotoga tau ako te ʼu alatike ʼaia ʼe lua, ʼe lagi ʼaoga anai ke ke sivisivi lelei te ʼu aluʼaga ʼae ʼe tuʼu ʼi te pāki ʼae ko tana kupu tafito: “Ko Te ʼu Hau ʼe Fetauʼaki ʼi Te Temi Fakaʼosi.” Kae moʼo kamata, tou vakaʼi pe ʼe ko ai te ʼu hau ʼaia ʼe lua ʼo te lea fakapolofeta ʼaia.

4. Kotea te ʼu faʼahi ʼe tolu ʼe feala ke tou iloʼi ai pe ʼe ko ai te hau ʼo te noleto pea mo te hau ʼo te saute?

⁴ ʼI te kamata, ko te ʼu kupu “hau o te noleto” pea mo “hau o te saute” neʼe fakaʼuhiga ki te ʼu malohi fakapolitike ʼae neʼe ʼi te potu noleto mo te potu saute ʼo te fenua ʼo Iselaele. He koʼe ʼe tou ui te faʼahi ʼaia? Koteʼuhi ko te ʼaselo ʼae neʼe ina tala ia te lea fakapolofeta ʼaia, neʼe ina ui fenei kia Taniela: “E au hau i te lakaga nei o fakaha kia koe te mea ae e tonu ke hoko ki tau hahai * [te hahaʼi ʼa te ʼAtua] i te temi ki amuli.” (Tan. 10:14) ʼO kaku ki te Penikosite ʼo te taʼu 33 H.T.S., * ko te puleʼaga ʼo Iselaele neʼe ko te hahaʼi ʼa te ʼAtua. Kae ʼo kamata leva ʼi te taʼu ʼaia, neʼe fakaha lelei leva e Sehova neʼe ko te ʼu tisipulo agatonu ʼa Sesu ʼae kua liliu ko tana hahaʼi. Koia, ko te koga lahi ʼo te lea fakapolofeta ʼo Taniela ʼe mole fakaʼuhiga ki te puleʼaga ʼo Iselaele, kae ki te ʼu tisipulo ʼa Kilisito. (Gaue 2:1-4; Loma 9:6-8; Kal. 6:15, 16) Pea tahi, ʼaki te temi, neʼe fakata e te hau ʼo te noleto mo te hau ʼo te saute he kau takitaki peʼe ko he ʼu puleʼaga kehekehe. Kae neʼe maʼu tuʼumaʼu pe e te ʼu hau ʼaia te ʼu faʼahi ʼaeni ʼe tolu: ʼUluaki, ko te ʼu hau ʼaia neʼe nā fakatagaʼi te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua pe neʼe nā pule ki he fenua neʼe hahaʼi ai te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua. Lua, neʼe fakaha e te ʼu hau ʼaia tonā fehihiʼa ki te ʼAtua moʼoni ko Sehova, ʼaki tana aga ki ʼana kau atolasio. Pea tolu, ko te ʼu hau ʼaia ʼe lua neʼe nā fefihiʼaki pe ʼe ko ai ka ina maʼu te pule taki.

5. Neʼe ʼi ai koa he hau ʼo te noleto mo he hau ʼo te saute hili te taʼu 100 ʼo kaku ki te fakaʼosi ʼo te ʼu taʼu 1800? Kotou fakamahino.

⁵ Hili te taʼu 100 H.T.S., neʼe feulufi te ʼu Kilisitiano loi ki te kokelekasio moʼoni. Neʼe natou akoʼi te ʼu manatu fakapagani pea mo natou fufu te ʼu moʼoni ʼae ʼe tuʼu ʼi te Folafola ʼa te ʼAtua. ʼO kamata ʼi te temi ʼaia ʼo kaku ki te fakaʼosi ʼo te ʼu tau 1800, neʼe mole ʼi ai he kautahi ʼa te ʼAtua ʼi te kele. Neʼe kaugā malie te kau Kilisitiano loi ohage ko te vao kovi, ʼo faigataʼa ai te iloʼi ʼo te kau Kilisitiano moʼoni. (Mat. 13:36-43) He koʼe ʼe tou fakamanatu te faʼahi ʼaia? He ʼe fakaha mai ai ko te hau ʼo te noleto pea mo te hau ʼo te saute neʼe mole feala ke fakata e te ʼu hau peʼe ko te ʼu puleʼaga ʼae neʼe tuʼu hili te taʼu 100 H.T.S. ʼo kaku ki te fakaʼosi ʼo te ʼu taʼu 1800. Neʼe lava feafeaʼi ki te kau takitaki ʼaia hanatou ʼohofi te hahaʼi ʼa te ʼAtua kae lolotoga te temi ʼaia, neʼe heʼeki ʼi ai he kautahi ʼo te kau Kilisitiano moʼoni? * Kae neʼe feala ke  toe ha te hau ʼo te noleto mo te hau ʼo te saute ʼi te fakaʼosi ʼo te ʼu taʼu 1800. He koʼe ʼe tou iloʼi papau te faʼahi ʼaia?

6. Ko te temi fea ʼae neʼe toe feala ai ke iloʼi pe ʼe ko ai te kau atolasio moʼoni ʼa te ʼAtua? Kotou fakamahino.

⁶ ʼO kamata mai te taʼu 1870, neʼe fakatuʼutuʼu e te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua tanatou kiʼi kutuga. ʼI te taʼu pe ʼaia, neʼe fakatuʼu e Charles T. Russell mo ʼihi atu he kiʼi kutuga ako ʼo te Tohi-Tapu. Neʼe ko natou ʼaia te tagata ʼave logo ʼae neʼe fakapapauʼi mai, he neʼe natou ‘teuteuʼi te ala’ ʼi muʼa ʼo te fakatuʼu ʼo te Puleʼaga Fakamesia. (Mala. 3:1) Neʼe toe feala ai ke iloʼi pe ʼe ko ai te kau atolasio moʼoni ʼa te ʼAtua. ʼI te temi ʼaia, neʼe ʼi ai koa he ʼu puleʼaga fakamalamanei neʼe natou puleʼi peʼe fakatagaʼi te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua? Tou vakaʼi te ʼu meʼa ʼae neʼe hoko ʼi te Hisitolia.

7. ʼO kaku ki te ʼUluaki Tau Fakamalamanei, neʼe ko ai te hau ʼo te saute?

⁷ ʼI te taʼu 1870, neʼe ko Pilitania te puleʼaga ʼae neʼe lahi ʼaupito ʼi te malamanei, pea ko tana kau solia neʼe malohi ʼaupito. ʼI te tahi kapite ʼo te tohi ʼo Taniela, ʼe fakata te puleʼaga ʼaia e te kiʼi tala veliveli neʼe malo ʼi te ʼu tala ʼe tolu, ʼae ko Falani, mo Sepania, pea mo Holani. (Tan. 7:7, 8) Neʼe ko Pilitania te hau ʼo te saute ʼo kaku ki te ʼUluaki Tau Fakamalamanei. ʼI te temi ʼaia, neʼe ko Amelika ʼae neʼe lahi ʼaupito tana paʼaga, neʼe kamata gaue fakatahi ai leva mo Pilitania.

8. Talu mai te kamata ʼo te ʼu ʼaho fakamuli, ko ai te hau ʼo te saute?

⁸ Lolotoga te ʼUluaki Tau Fakamalamanei, ko Pilitania pea mo Amelika (ʼae neʼe puleʼi ʼi te temi muʼa e Pilitania) neʼe nā fakatahiʼi tana kau solia pea neʼe nā liliu ʼo malohi ʼaupito. Neʼe nā liliu ai ko te Malohi Fakamalamanei ʼo Pilitania Mo Amelika. Ohage ko tona fakakikite  e Taniela, ko te hau ʼaia neʼe ina fakatahitahi “he fua tau lahi mo malohi.” (Tan. 11:25) Talu mai te kamata ʼo te ʼu ʼaho fakamuli, ko Pilitania mo Amelika ʼae kua nā liliu ko te hau ʼo te saute. * Kae neʼe ko ai leva ia te hau ʼo te noleto?

9. Ko te temi fea ʼae neʼe ha ai te hau foʼou ʼo te noleto, pea neʼe hoko feafeaʼi ia Taniela 11:25?

⁹ ʼI te taʼu 1871, hili te taʼu katoa ki te fakatuʼu e Russell mo ʼona tehina gaue te kiʼi kutuga ako ʼo te Tohi-Tapu, neʼe ʼi ai leva te hau foʼou ʼo te noleto. ʼI te taʼu ʼaia, ko Otto von Bismarck neʼe ina fakatahitahi te ʼu koga fenua kaugā malie pea neʼe natou liliu ai ko te malohi ʼo Siamani. Ko Guillaume 1 neʼe liliu ko te ʼuluaki hau ʼo Siamani katoa, pea neʼe ina fakanofo ia Bismarck ko te pule ʼo te puleʼaga. * Hili ki ai ni taʼu ʼe hogofulu, neʼe puleʼi e Siamani ʼihi fenua ʼo Afelika mo te Pasifika, pea neʼe faiga ke malohi age ʼi Pilitania. (Lau ia Taniela 11:25.) Neʼe fakatuʼutuʼu e Siamani he foʼi kautau solia malohi, neʼe kau ai he kau solia tai neʼe teitei tatau tona malohi mo ʼae ʼo Pilitania. Pea neʼe ina fakaʼaogaʼi tana foʼi kautau solia ʼaia moʼo tauʼi ʼona fili ʼi te ʼUluaki Tau Fakamalamanei.

10. Neʼe hoko feafeaʼi ia Taniela 11:25 lua koga, 26?

¹⁰ Neʼe toe fakakikite e Taniela te meʼa ʼaeni ka hoko ki Siamani pea mo tana foʼi kautau solia malohi: “[Ko te hau ʼo te noleto] e mole malohi anai.” Kotea tona tupuʼaga? “Koteuhi e fai anai ni fakatuutuu kovi kia ia. Ko natou totonu ae e kai mo ia ki te u meakai o tona laupapa e natou kakaai anai ia ia.” (Tan. 11:25 lua koga, 26) ʼI te temi ʼo Taniela, ko natou ʼae neʼe kai ki “te u meakai” ʼo te hau, ʼi te agamahani neʼe ko te kau pule ʼae neʼe gaue maʼa te hau. (Tan. 1:5) Koia, ko te lea fakapolofeta ʼaia neʼe palalau ʼo ʼuhiga mo ai? Neʼe fakaʼuhiga ki te kau pule ʼi Siamani, mo te kau kamutoa ʼo te hau, pea mo te kau pule solia. Neʼe puli ai leva te malohi takitaki ʼa te hau ʼuhi ko natou ʼaia, pea neʼe ʼi ai leva te puleʼaga foʼou ʼi Siamani. * Neʼe toe fakakikite e te lea fakapolofeta ʼaia te ikuʼaga ʼo te tau ʼo te ʼu hau ʼaia ʼe lua. Neʼe ina ui fenei ʼo ʼuhiga mo te hau ʼo te noleto: “E mavetevete anai tana kau solia o hage ko he vaitafe; pea e fetooki anai o mamate he kaugamalie.” (Tan. 11:25, 26) Ohage ko tona fakakikite, ʼi te ʼUluaki Tau Fakamalamanei, ko te kautau Siamani neʼe “maveteve” pea neʼe tokolahi natou neʼe “mamate” ai. Neʼe ko te ʼuluaki tau ʼaia ʼi te hisitolia ʼo te tagata neʼe lahi ai te mātea.

11. Kotea ʼae neʼe fai e te hau ʼo te noleto mo te hau ʼo te saute?

¹¹ Neʼe fakaha ia Taniela 11:27, 28 te ʼu meʼa ʼae neʼe hoko ʼi muʼa ʼo te ʼUluaki Tau Fakamalamanei. ʼE ui ai ko te hau ʼo te noleto mo te hau ʼo te saute “e na fepalalauaki anai i te laupapa e tahi i te kaka.” ʼE toe ui ai neʼe maʼu e te hau ʼo te noleto “he koloa lahi.” Pea ko te meʼa ʼaia neʼe hoko moʼoni! Ko Siamani mo Pilitania neʼe nā tonu tahi ke nā liliu ʼo tokalelei, kae ʼi te taʼu 1914, ʼae neʼe hoko ai te tau, neʼe ha moʼoni ai leva neʼe ko he ʼu palalau kaka. Pea ʼi muʼa ʼo te taʼu 1914, neʼe ko Siamani te lua fenua ʼae neʼe koloaʼia ʼaupito ʼi te malamanei. Pea, ohage ko tona fakaha ia Taniela 11:29 pea  mo te ʼuluaki koga ʼo te 30, neʼe tauʼi e Siamani te hau ʼo te saute, kae neʼe mole malo.

12. ʼI te ʼUluaki Tau Fakamalamanei, kotea ʼae neʼe fai e te hau ʼo te noleto mo te hau ʼo te saute?

¹² ʼO kamata mai te taʼu 1914, ko te ʼu hau ʼe lua neʼe nā fetauʼaki malohi pea neʼe nā toe tauʼi malohi ia te hahaʼi ʼa te ʼAtua. Ohage la, ʼi te ʼUluaki Tau Fakamalamanei, ko te puleʼaga ʼo Siamani pea mo te puleʼaga ʼo Pilitania neʼe nā fakatagaʼi te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua he neʼe mole natou fia kau ki te tau. Pea ko te puleʼaga ʼo Amelika neʼe ina pilisoniʼi te hahaʼi ʼae neʼe natou takitaki te gaue faifakamafola. Neʼe hoko moʼoni ai te lea fakapolofeta ʼo Fakaha 11:7-10.

13. ʼI te ʼu taʼu 1930, kae tafito lolotoga te Lua Tau Fakamalamanei, kotea ʼae neʼe fai e te hau ʼo te noleto?

¹³ Pea, ʼi te ʼu taʼu 1930, kae tafito lolotoga te Lua Tau Fakamalamanei, neʼe kovi ʼaupito te fakatagaʼi e te hau ʼo te noleto te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua. ʼI te temi ʼae neʼe puleʼi e te kau Nasi ia Siamani, ko Itilele mo te hahaʼi ʼae neʼe kau mo ia, neʼe natou tapuʼi te gaue ʼa te hahaʼi ʼa te ʼAtua. Neʼe natou matehi te teitei toko 1 500 kau Fakamoʼoni ʼa Sehova pea mo natou ʼave te toko lauʼi afe ki te ʼu lotoʼa fakamamahi. Ko te ʼu aluʼaga ʼaia neʼe kua fakakikite e Taniela. Ko te hau ʼo te noleto neʼe ina tapuʼi te gaue faifakamafola, pea ʼaki tana fai te faʼahi ʼaia neʼe ina ‘ ʼulihi te fale tapu’ pea neʼe ina ‘taʼofi te failaulau ʼo te ʼaho takitahi.’ (Tan. 11:30, 31) Pea ko Itilele, tanatou pule, neʼe ina fakapapauʼi ʼe ina pulihi fuli anai te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi Siamani.

14. Ko ai ʼae neʼe liliu ko te hau ʼo te noleto hili te Lua Tau Fakamalamanei? Kotou fakamahino.

¹⁴ Hili te Lua Tau Fakamalamanei, ko te puleʼaga ʼo Lusia ʼAfea ʼae neʼe liliu ko te hau ʼo te noleto. Neʼe ina kamata puleʼi he ʼu koga fenua lalahi ʼae neʼe maʼu ʼi muʼa atu e Siamani. Ohage pe ko te kau Nasi agakovi, neʼe fakatagaʼi e te Lusia ʼAfea ia natou fuli ʼae neʼe natou fakamuʼamuʼa ʼi tonatou maʼuli te tauhi ʼae ki te ʼAtua moʼoni.

15. ʼI te ʼosi pe ʼo te Lua Tau Fakamalamanei, kotea ʼae neʼe fai e te hau ʼo te noleto?

¹⁵ ʼI te ʼosi pe ʼo te Lua Tau Fakamalamanei, ko te hau foʼou ʼo te noleto, ʼae ko te Lusia ʼAfea, neʼe ina ʼohofi te hahaʼi ʼa te ʼAtua. Ia Fakaha 12:15-17, neʼe fakatatau te fakataga ʼaia ki “he vai tafe.” ʼO mulimuli ki te lea fakapolofeta ʼaia, ko te hau ʼo te noleto neʼe ina tapuʼi tatatou gaue faifakamafola pea neʼe ina puke te toko lauʼi afe kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼo ʼave ai ki Sibérie, ʼae ʼe faigataʼa ʼaupito ai te maʼuli. Talu mai te kamata ʼo te ʼu ʼaho fakamuli, neʼe hoko atu pe te fakatagaʼi e te hau ʼo te noleto te hahaʼi ʼa te ʼAtua ʼo kovi ʼaupito age, kae neʼe to noa ʼana faiga. *

16. Neʼe fakahoko feafeaʼi e te Lusia ʼAfea ia Taniela 11:37-39?

¹⁶ Lau ia Taniela 11:37-39. Ohage ko tona fakakikite ʼi te lea fakapolofeta ʼaia, ko te hau ʼo te noleto neʼe mole ina ‘tokagaʼi te ʼAtua ʼo ʼana tamai.’ Neʼe ina fakahoko feafeaʼi te faʼahi ʼaia? Ko te Lusia ʼAfea neʼe ina faiga ke pulihi te ʼu lotu ʼaki hana fakavaivaiʼi tonatou malohi. Ohage la, ʼi te taʼu 1918, ko te puleʼaga ʼo te Lusia ʼAfea neʼe kua ina fakatotonu ke akoʼi leva ʼi te ʼu fale ako ʼe mole ʼi ai he ʼAtua. Pea kotea te fakaʼuhiga ʼo te ‘fakaʼapaʼapa ʼa te hau ʼo te noleto ki te ʼatua ʼo te ʼu kolo tau’? Ke lahi age tona malohi, neʼe fakaʼaogaʼi e te Lusia ʼAfea he paʼaga lahi moʼo fakatuʼu he foʼi solia  tau malohi ʼaupito pea mo faʼu he ʼu mahafu tau fakanukeleʼea. Koia, ko te hau ʼo te noleto pea mo te hau ʼo te saute neʼe nā tahi maʼu he ʼu mahafu tau malohi ke matehi ʼaki te toko lauʼi miliale hahaʼi!

17. Kotea “te meʼa fakalialia ʼae ʼe ina fakatupu te maumau”?

¹⁷ Ko te hau ʼo te noleto neʼe gaue fakatahi mo te hau ʼo te saute moʼo fai he fakatuʼutuʼu maʼuhiga. Neʼe nā fakatuʼu “te meʼa fakalialia ʼae ʼe ina fakatupu te maumau.” (Tan. 11:31, MN) Ko “te meʼa fakalialia” ʼaia ʼe ko te Kautahi ʼo Te ʼu Puleʼaga Fakatahi. (ONU)

18. He koʼe ʼe ui ko te Kautahi ʼo Te ʼu Puleʼaga Fakatahi ʼe ko he “meʼa fakalialia”?

¹⁸ ʼE ui ko te Kautahi ʼo Te ʼu Puleʼaga Fakatahi ʼe ko he “meʼa fakalialia” koteʼuhi ʼe natou ui ʼe feala ke natou fakatuʼu te tokalelei ʼi te kele, kae gata tahi pe ki te Puleʼaga ʼo te ʼAtua ʼe ina lava fai te faʼahi ʼaia. Pea ʼe natou “fakatupu te maumau” he ʼe natou ʼohofi anai pea mo maumauʼi te ʼu lotu hala fuli.—Vakaʼi te fakamatala ʼae ʼi te ʼa takai “Ko Te ʼu Hau ʼe Fetauʼaki ʼi Te Temi ʼo Te Fakaʼosi.”

 19-20. (1) He koʼe ʼe lelei ke tou iloʼi te hisitolia ʼaia? (2) Kotea te fehuʼi ka tou tali anai ki ai ʼi te alatike ʼae ka hoa mai?

¹⁹ ʼE lelei ke tou iloʼi te hisitolia ʼaia koteʼuhi ko te lea fakapolofeta ʼa Taniela ʼo ʼuhiga mo te hau ʼo te noleto mo te hau ʼo te saute kua lahi tona koga kua fakahoko, mai te taʼu 1870 ki te taʼu 1991. Koia, ʼe tou tui ai ko te toe ʼo te lea fakapolofeta ʼaia ʼe fakahoko moʼoni anai.

²⁰ ʼI te taʼu 1991, neʼe to ai leva te puleʼaga ʼo te Lusia ʼAfea. Kae ia ʼaho nei, ko ai koa te hau ʼo te noleto? ʼE tali anai ki te fehuʼi ʼaia ʼi te alatike ʼae ka hoa mai.