Ko Te Kau Kilisitiano ʼo Te Temi Muʼa Pea Mo Te Malamanei

KO TE meʼa fakaofoofo neʼe hoko ʼi te potu Hahake, kua hili kiai te taʼu e lua afe. Ko te ʼAlo ʼulu tokotahi ʼo te ʼAtua neʼe fekau ifo mai tona nofoʼaga ʼi te lagi ke maʼuli ʼi he kiʼi temi siʼi ʼi te malamanei. Neʼe feafeaʼi tona fakatalitali e te tokolahi? ʼE tali fēnei e te ʼapositolo ko Soane: “[Ko Sesu] neʼe ʼi te malamanei, pea ko te malamanei neʼe tupu mai ia te ia, kae ko te malamanei neʼe mole ina ʼiloʼi ia ia. Neʼe haʼu kio ia totonu [ʼi Iselaele], kae ko tana hahaʼi totonu neʼe mole nātou fakahū ia ia ki loto.” — Soane 1:10, 11.

Ko te malamanei neʼe mole ina tali ia Sesu, te ʼAlo ʼo te ʼAtua? Koteā tona tupuʼaga? Neʼe fakamahinohino e Sesu te tupuʼaga e tahi ʼi tana ʼui ʼaē: “Ko te malamanei (...) ʼe fehiʼa kia te ʼau, koteʼuhi ʼe ʼau fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo ia ko tana ʼu gāue ʼe kovi.” (Soane 7:7). Ki muli age, ko te mālama ʼaia — ʼaē neʼe fakafofoga e te kau takitaki lotu faka sutea, mo te hau édomite, pea mo te tagata fai politike loma — neʼe ina fakamate ia Sesu (Luka 22:66–23:25; Gāue 3:14, 15; 4:24-28). Kae feafeaʼi leva ʼo ʼuhiga mo te kau tisipulo ʼa Sesu? E lahi age anai koa te nofo teuteu ʼa te  mālama moʼo tali ʼo nātou? Kailoa. ʼI muʼa ʼo tana mate, neʼe fēnei te fakatokaga age ʼa Sesu kia nātou: “Ka na pau la neʼe koutou kau ki te malamanei, ka na ʼaua la ʼe fakapelepeleʼi anai e te malamanei te meʼa ʼaʼana. Kae ʼi takotou mole kau ʼaē ki te malamanei pea ʼi taku filifili ʼaē ia koutou ʼi te lotolotoiga ʼo te malamanei, ʼe fehiʼa te malamanei kia koutou ʼuhi ko te meʼa ʼaia.” — Soane 15:19.

ʼI te temi faka apositolika

Ko te ʼu palalau ʼa Sesu neʼe moʼoni. Hili te ʼu kiʼi vāhaʼa ki tona mate, ko tana kau ʼapositolo neʼe puke nātou, pea mo fakamatakuʼi, pea neʼe haha nātou (Gāue 4:1-3; 5:17, 18, 40). ʼO mole fuafualoa atu kiai, ko te tagata faiga fakamalotoloto ko Etieni neʼe toho fakakinau ʼo ʼave ki muʼa ʼo te Sanetualio faka sutea ʼo taumakaʼi ʼo kaku ki tana mate (Gāue 6:8-12; 7:54, 57, 58). Ki muli age, ko te ʼapositolo ko Sake ʼaē neʼe matehi e Helote Akilipa 1 (Gāue 12:1, 2). Lolotoga tana ʼu faifolau faka misionea, ko Paulo neʼe fakatagaʼi ʼaki te takitaki ʼa te kau Sutea ʼo te Diaspora. — Gāue 13:50; 14:2, 19.

Neʼe feafeaʼi te tali ʼa te kau kilisitiano ʼo te temi muʼa ki te taʼi fakataga ʼaia? ʼI te temi muʼa, ʼi te temi ʼaē neʼe tapuʼi ai e te kau takitaki lotu te kau ʼapositolo tanatou fagonogono ʼi te huafa ʼo Sesu, neʼe fēnei te tala fakalelei age e te kau ʼapositolo: “ ʼE tonu ke tou fakalogo ki te ʼAtua, ohage ko he fakalogo ki he pule, ʼi he fakalogo ia ki te tagata.” (Gāue 4:19, 20; 5:29). Ko te taʼi aga ʼaia ʼa nātou neʼe hoholo aipe tatau aipe peʼe nātou felāveʼi mo te fakafeagai. Kae, ko te ʼapositolo ko Paulo neʼe ina tokoniʼi te kau kilisitiano ʼo Loma ke nātou “fakalogo (...) ki te ʼu pule māʼoluga [faka puleʼaga]”. Neʼe fēnei tana toe tokoni age kia nātou: “Kapau ko he meʼa ʼe feala, tāfito mo kapau ʼe fakalogo kia koutou, koutou maʼuli tokalelei mo te tagata fuli pe.” (Loma 12:18; 13:1). Koia, ki te kau kilisitiano ʼo te temi muʼa neʼe faigataʼa hanatou maʼu he fakafuafua lelei. Neʼe nātou fakalogo ki te ʼAtua ʼi tona ʼuhiga Pule ʼuluaki kia nātou. ʼI te moʼi temi pe ʼaia, neʼe nātou fakalogo ki te ʼu pule fakafenua pea mo nātou faiga ke nātou tokalelei mo te tagata fuli pe.

Ko te kilisitiano ʼi te mālama loma

ʼI muʼa atu ʼi te ʼuluaki sēkulō lolotoga te temi ʼo Loma, ʼe mahino ia ko te kau kilisitiano neʼe nātou fakafiafia ʼi te Pax Romana, peʼe ko te tokalelei faka loma, ʼaē neʼe taupau e te kautau loma. Ko te tuʼumaʼu ʼo te lekula ʼo ʼuhiga mo te lao pea mo te fakatokatoka, te tokalelei ʼo te ʼu ala, pea mo te maui mālie ʼo te ʼu folau vaka haohaoa, neʼe nātou fakatupu he ʼaluʼaga neʼe ina faka fealagia te tuputupu ʼo te tui faka kilisitiano. Neʼe mahino ki te kau kilisitiano ʼo te temi muʼa tanatou maʼua ki te sosiete pea neʼe nātou mulimuli ki te fakatotonu ʼa Sesu ʼaē “ko te liufaki te ʼu meʼa ʼaē ʼa Sesale kia Sesale”. (Maleko 12:17.) ʼI tana faitohi ki te tuʼi loma ʼaē ko Antonin le Pieux (taʼu 138 ki te taʼu 161 ʼo totatou temi), neʼe ʼui e Justin te Maletile, ko te kau kilisitiano, “ ʼe nātou nonofo teuteu age nātou ʼi te hahaʼi ʼaē”, ʼi te totogi ʼo tanatou ʼu tukuhau (First Apology, kapite 17). ʼI te taʼu 197 ʼo totatou temi, neʼe ʼui e Tertullien ki te ʼu tuʼi loma ko tanatou ʼu hahaʼi tānaki tukuhau neʼe ʼi ai “tanatou maʼua fakafetaʼi ki te kau kilisitiano”, ki tanatou tokakaga lelei ki te totogi ʼo tanatou ʼu tukuhau (Apology, kapite 42). Neʼe ko tana faʼahiga maʼuliʼi ʼaia te tokoni ʼa Paulo ʼaē ʼe tonu ke nātou fakalogo ki te ʼu pule māʼoluga.

Ko te kau kilisitiano ʼo te temi muʼa neʼe nātou faiga ke nātou tokalelei mo te ʼu hahaʼi ʼo tonatou ʼu vāhaʼa fale, ʼo mulimuli pe ki te ʼu fealagia ʼaē ʼo tanatou ʼu fakatuʼutuʼu faka kilisitiano. Kae neʼe mole ko he meʼa faigafua. Ko te mālama ʼaē ʼe fetafai mo nātou neʼe mālohi ki te ʼu aga heʼeʼaoga pea neʼe lahi tana pipiki ki te tauhi tamapua faka keleka-loma, pea toe hilifaki atu kiai te tauhi ʼaē ki te tuʼi. Ko te lotu pagani faka loma neʼe ko he lotu faka puleʼaga tāfito, pea ko he fakafisi ki te tauhi ʼaia neʼe feala pe ke faka ʼuhigaʼi ko he fakafeagai ki te Puleʼaga. Ko te meʼa ʼaia neʼe ina taki kifea te kau kilisitiano?

 Neʼe tohi fēnei e te polofesea ʼo Oxford ko E. G. Hardy: “ ʼE faka au e Tertullien te ʼu tuʼuga meʼa neʼe mole feala ke fai e he kilisitiano tokaga, koteʼuhi ko tanatou pipiki ki te tauhi tamapua: ohage la ko te fai fuakava ʼi te ʼu talaga; ko te fakamālamaʼi ʼo te ʼu matapā ʼi te ʼu fakafiafia, pea mo ʼihi meʼa; ko te ʼu toʼotoʼoga faka lotu pagani; ko te ʼu gaoʼi pea mo te fai gaoʼi; ko te gāue ʼaē ko te ako te ʼu meʼa fakamālama [ʼi te faʼahi faka pagani]; ko te gāue faka solia ko te ʼu tuʼulaga faka puleʼaga.” — Christianity and the Roman Government.

ʼIo, neʼe faigataʼa te maʼuli ʼi te mālama loma kae mole situʼa ki te tui faka kilisitiano. ʼE tohi fēnei e te tagata faitohi falani katolika: “Neʼe mole feala ke fai he meʼa ʼe mole felāveʼi mo te ʼu tauhi ʼatua. Ko tona ʼuhiga ki te kilisitiano ʼe ina fakatupu foki kiai te ʼu fihifihia ʼi te ʼaho fuli; neʼe maʼuli ia ʼi te tafatafa ʼo te sosiete (...). Neʼe felāveʼi ia mo te ʼu fihifihia ʼi tona loto fale, ʼi te ala, ʼi te fakatauʼaga koloā (...). ʼI te ala, peʼe ko he tagata loma peʼe kailoa, ko he kilisitiano neʼe tonu ke ina toʼo te meʼa ʼi tona ʼulu mokā fakalaka ʼi he fale lotu peʼe ʼi he maka tuʼu. Neʼe feafeaʼi he fealagia kia ia hana tekeʼi te ʼu meʼa ʼaia kae mole fakatupu ai he mahalohalo, pea tahi ʼaē, ʼe feafeaʼi hana fakalogo ki te faʼahi ʼaia pea mo nofo agatonu aipe ki tona ʼuhiga? Kapau neʼe ʼi ai hana matani gāue pea neʼe ʼaoga kia ia ke faka ʼui falā, neʼe tonu ke ina fakapapau ʼi he fuakava kia ia ʼaē ʼe ina foaki age te falā ʼi te huafa ʼo te ʼu ʼatua. (...) Kapau neʼe ina tali he tuʼulaga faka puleʼaga, neʼe tonu ke ina mōlagaʼi he sakilifisio. Kapau neʼe fakahū solia ia ia, neʼe feafeaʼi he fealagia kia ia ke fakamamaʼo mai te fuakava pea mo te kau ki te ʼu toʼotoʼoga ʼo te solia?” — La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197).

Ko te ʼu hahaʼi agalelei, kae fehiʼaʼinaʼi

Lagi ʼi te taʼu 60 peʼe ko te taʼu 61 ʼo totatou temi, ʼi te fakatalitali ʼaē ʼa Paulo ki tona fakamāuʼi e te tuʼi ko Nelone, neʼe ʼui fēnei e te kau tagata maʼuhiga faka sutea ʼo ʼuhiga mo te kau ʼuluaki kilisitiano: “ ʼIo, ʼo ʼuhiga mo te magaʼi lotu ʼaia, ʼe mahino kia mātou ʼi te potu fuli pe ʼe palalau ʼo fakafeagai kiai.” (Gāue 28:22). Ko te fakamatala faka hisitolia ʼe ina fakamoʼoni neʼe palalau ʼo fakafeagai ki te kau kilisitiano — kae neʼe mole tonu ia. ʼI tana tohi (The Rise of Christianity), ʼe ʼui fēnei e E. W. Barnes: “ ʼI tana ʼu pepa ʼe fakamoʼoni e te puleʼaga ʼo te temi muʼa, ko te kautahi faka kilisitiano ʼe fakahā ʼi tona ʼuhiga tāfito ʼaē ʼe aga fakapotopoto pea mo talagafua ki te lao. Ko tana ʼu hahaʼi neʼe nātou holi ke nātou liliu ko ni ʼu hahaʼi agalelei pea mo ni ʼu kau fakalogo agatonu. Neʼe nātou tekeʼi te ʼu hāla pea mo te ʼu aga fakalialia faka pagani. ʼI tonatou maʼuli, neʼe nātou faiga ke nātou tokalelei mo nātou ʼo tonatou ʼu vāhaʼa fale pea mo liliu ko he ʼu kaumeʼa ʼe tāu mo te falala. Neʼe akoʼi nātou ke nātou fakapotopoto, faʼa gāue pea mo aga fakamaʼa. ʼI te mafola ʼo te aga heʼemaʼa pea mo te aga fakalialia, kapau neʼe nātou agatonu ki ʼanatou ʼu fakatuʼutuʼu, neʼe nātou agatonu pea moʼoni. Ko tanatou ʼu aga ʼo ʼuhiga mo te felāveʼi fakasino neʼe māʼoluga: ko te noʼo ʼo te ʼohoana neʼe fakaʼapaʼapaʼi pea ko te maʼuli faka famili neʼe maʼa. ʼAki te ʼu faʼahiga kalitate ʼaia, neʼe mole feala ia ke ʼui, ko nātou ko te ʼu hahaʼi fakatupu maveuveu. Kae neʼe fualoa tonatou fehiʼaʼinaʼi.”

Ohage pe ko te mole mahino ʼo te mālama ʼo te temi ʼāfea kia Sesu, ʼo feiā aipe neʼe mole mahino te mālama ki te kau kilisitiano pea koia neʼe fehiʼa ia nātou. Koteʼuhi neʼe nātou fakafisi ki te tauhi ki te tuʼi pea mo te ʼu ʼatua pagani, neʼe tukuga koviʼi nātou ko te ʼu hahaʼi mole tui ʼatua. Kapau neʼe hoko he tuʼutāmaki, neʼe tukuga koviʼi nātou neʼe nātou fakaʼita te ʼu ʼatua. Koteʼuhi neʼe mole nātou mamata ki te ʼu gaoʼi fakalialia peʼe ko te ʼu felāveʼi tau heletā ʼe maligi ai te toto, neʼe ʼui ko nātou ko te hahaʼi heʼe sosiale, pea mo ‘te ʼu hahaʼi fehiʼa ki te tagata’. Ko tanatou ʼu fili neʼe nātou tala ko tanatou famili kua mavete ʼuhi ko te magaʼi lotu faka kilisitiano pea ko he meʼa fakatupu tuʼutāmaki ki te tokalelei faka sosiale. Neʼe palalau ia Tertullien ki te ʼu ʼohoana tagata ʼohoana pagani ʼaē neʼe leleiʼia age e nātou ke tono ʼonatou ʼu ʼohoana fafine ʼi hanatou liliu ko he ʼu kilisitiano.

Neʼe fakakoviʼi te kau kilisitiano koteʼuhi ko tanatou fakafeagai ʼaē ki te fakatō fatu, ʼaē neʼe lahi tona fai mālohi ʼi te temi ʼaia. Kae, neʼe tukuga koviʼi nātou e tanatou ʼu fili ko te ʼu hahaʼi fakapō tamaliki. Neʼe ʼui hāla ia ko nātou, lolotoga tanatou ʼu fono, ʼe nātou ʼinu te toto ʼo te ʼu tamaliki ʼaē neʼe sakilifisioʼi. Kae ʼi te moʼi temi pe ʼaia, neʼe  faigaʼi fakakinau e tanatou ʼu fili ke nātou kai te ʼu sosiso ʼe gaohi ʼaki te toto, ʼo nātou ʼiloʼi ko te meʼa ʼaia ʼe fakafeagai ki tanatou leʼo ʼo loto. Koia neʼe fakafeagai aipe te ʼu fili kia nātou totonu. — Tertullien, Apology, kapite 9.

Fehiʼaʼinaʼi ʼi tona ʼuhiga magaʼi lotu foʼou

Neʼe tohi fēnei e te tagata fai hisitolia ko Kenneth Scott Latourette: “Ko ʼihi tukuga koviʼi neʼe nātou fakalainoaʼi te tui faka kilisitiano ʼi tana hoki faʼufaʼu pe pea mo fakahā tana kehekehe mo te ʼāʼāfea ʼatu ʼo te ʼu lotu ʼaē ʼe fakafeagai kiai [te lotu faka sutea pea mo te ʼu lotu pagani keleka-loma].” (A History of the Expansion of Christianity, Tohi 1, pasina 131). ʼI te kamataʼaga ʼo te lua sēkulō ʼo totatou temi, neʼe fakahigoaʼi e te tagata fai hisitolia ko Suétone te tui faka kilisitiano “ko he meʼa fakatemonio foʼou pea mo faka tuʼutāmaki”. Neʼe fakamoʼoni e Tertullien ko te higoa kilisitiano neʼe fehiʼaʼinaʼi pea ko te kau kilisitiano neʼe ko he magaʼi lotu neʼe fehiʼaʼinaʼi. ʼI tana talanoa ʼo ʼuhiga mo te faʼahiga sio ʼa te puleʼaga loma ki te kau kilisitiano ʼi te lua sēkulō, neʼe tohi fēnei e Robert M. Grant: “Ko te manatu tāfito ki te tui faka kilisitiano neʼe ko he lotu ʼe mole hona ʼuhiga, ʼe feala pe ke fakatupu tuʼutāmaki.” — Early Christianity and Society.

Tukuga koviʼi ʼe ina fakakinauʼi te hahaʼi

ʼI tana tohi Les premiers siècles de lʼEglise (te ʼu ʼuluaki sēkulō ʼo te ’Ēkelesia), neʼe tohi fēnei e te polofesea ko Jean Bernardi ʼo Sorbonne: “Neʼe tonu ke nātou hū ki tuʼa [te kau kilisitiano] ke nātou palalau ʼi te potu fuli pe pea ki te hahaʼi fuli pe. ʼI te ʼu ala lahi pea mo te ʼu kolo, ʼi te koga meʼa ʼe gafua ki te hahaʼi fuli pea mo te ʼu ʼapi. Peʼe tali lelei peʼe kailoa. Ki te hahaʼi māsisiva, pea mo te hahaʼi koloaʼia ʼe nātou maʼumaʼua ki ʼanatou ʼu koloā. Ki te kau veliveli feiā ai mo te kau kovana ʼo te ʼu palokia loma (...). Neʼe tonu ke nātou fagona ʼi te ala, ke nātou folau, pea ke nātou ʼolo ki te ʼu potu taupotu ʼo te kele.”

Neʼe nātou fai feiā koa? Ei. ʼE fakamatala e te polofesea ko Léon Homo ko te hahaʼi neʼe nātou fakafeagai kia nātou ʼuhi ko tanatou “fakamaliu hahaʼi mālohi”. ʼE tala e te polofesea ko Latourette ko te kau Sutea neʼe puli ia nātou te fakamalotoloto ʼaē ki te fakamaliu ʼo te hahaʼi, “ ʼi te tahi faʼahi, ko te kau kilisitiano neʼe nātou gāue fakamalotoloto ʼi tonatou misionea pea koia ʼaē neʼe malaga ai te ʼita”.

ʼI te lua sēkulō ʼo totatou temi, ko te filosofia loma ko Celse neʼe ina fakaʼāgaʼi te ʼu faʼahiga faka mafola ʼa te kau kilisitiano. Neʼe ina tala ko te tui faka kilisitiano neʼe gata pe maʼa te hahaʼi ʼaē neʼe mole ako pea ‘ ʼe feʼauga pe ia ki te hahaʼi vavale, te kau kaugana, te kau fafine, pea mo te tamaliki liliki’. Neʼe ina tukuga koviʼi te kau kilisitiano ʼi tanatou fai akonaki “ki te hahaʼi ʼe fakahalaʼi gafua, ke nātou tui age kia nātou kae mole ʼaki he manatu lelei”. Neʼe ina tala ko nātou neʼe nātou ʼui ki tanatou ʼu tisipulo: “ ʼAua takotou fai fehuʼi; koutou tui pe.” Kae, ʼe fakamatala e Origène, neʼe fakamoʼoni tonu e Celse “neʼe mole gata pe ki te hahaʼi noa ʼaē neʼe taki e te akonaki ʼa Sesu ke nātou tali Tana lotu”.

ʼE mole he faʼahi faka ekumenike

Neʼe lahi te fakaʼāgaʼi ʼo te kau kilisitiano ʼo te temi muʼa koteʼuhi ko tanatou kalaga ʼaē ʼe nātou maʼu te moʼoni ʼo te ʼAtua moʼoni pe e tahi. Neʼe mole nātou tali he faʼahi faka ekumenike, peʼe ko he fio ʼo te ʼu faʼahiga tui. Neʼe tohi fēnei e Latourette: “ ʼI tanatou kehekehe mo te ʼu lotu ʼaē, ko nātou [te kau kilisitiano] neʼe mole nātou tali te ʼu lotu kehe. (...) ʼI tanatou kehekehe mo te ʼu lotu kehe ʼaē e lahi te ʼu meʼa ʼe nātou fakagafua, neʼe nātou tala ko nātou neʼe nātou maʼu te moʼoni ʼe mole feala hona fakafihiʼi.”

ʼI te taʼu 202 ʼo totatou temi, ko te tuʼi ko Septime Sévère neʼe ina fakatuʼu te lao ʼe ina tapuʼi ki te kau kilisitiano tanatou fakamaliu te hahaʼi. Kae, ko te meʼa ʼaia neʼe mole ina  fakagata tanatou fagonogono tanatou tui. ʼE fēnei te fakamatalatala e Latourette te meʼa ʼaē neʼe hoko: “ ʼI tana fakafisi te fakatō laloʼi tana ʼu fakatuʼutuʼu kae ke ina tali te ʼu lotu pagani ʼo te temi ʼaia pea mo te ʼu aga faka sosiale pea mo te ʼu aga ʼaē ʼe ʼui ʼe tonu ke fai, [ko te tui faka kilisitiano ʼo te temi muʼa] neʼe ina fakatuputupu te ʼaluʼaga mata tonu pea mo te kautahi neʼe fakafeagai ki te sosiete. Ko te meʼa faigataʼa ʼaupito neʼe fakamaʼua kia nātou ʼaē ʼe fia kau kiai (te tui faka kilisitiano) ko te foaki ki ʼana hahaʼi te tui moʼoni ke liliu ko he matapuna mālohi moʼo fakafeagai ki te fakataga pea mo he mālohi moʼo fakalotoʼi ʼo ni ʼu hahaʼi ʼe fia liliu.”

Koia, ʼe matala lelei te fakamatala ʼa te hisitolia. Teitei pe tona ʼu koga fuli, ko te kau kilisitiano ʼo te temi muʼa, ʼi tanatou faiga ʼaē ke nātou liliu ko te ʼu hahaʼi agalelei pea mo tokalelei mo te tagata fuli pe, neʼe nātou fakafisi ki tanatou “kau ki te malamanei”. (Soane 15:19.) Neʼe nātou fakaʼapaʼapa ki te ʼu puleʼaga. Kae ʼi te tapuʼi age e Sesale tanatou fagonogono, neʼe nātou fili nātou ke nātou haga fagonogono. Neʼe nātou faiga ke nātou tokalelei mo te tagata fuli pe kae neʼe nātou fakafisi te holoʼi tanatou ʼu fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai moʼo tali te tauhi tamapua faka pagani. Ki te ʼu meʼa fuli ʼaia, neʼe fehiʼaʼinaʼi pea mo fakatagaʼi nātou, ohage ko te meʼa neʼe tala fakatomuʼa e Sesu ʼo ʼuhiga mo te meʼa ka hoko anai kia nātou. — Soane 16:33.

Neʼe nātou haga mavae mai koa mai te malamanei? Peʼe ʼaki te temi, ko nātou ʼaē neʼe nātou kalaga ʼe nātou maʼuliʼi te tui faka kilisitiano neʼe nātou fetogi koa tanatou aga ʼi te faʼahi ʼaia?

[Talanoa ʼo te pasina 4]

“Ko te ʼuhiga ʼo te kilisitiano neʼe fakatupu ʼaki kia ia te ʼu fihifihia ʼi te ʼaho fuli; neʼe maʼuli ia ʼi te tafatafa ʼo te sosiete.”

[Talanoa ʼo te pasina 6]

“Ko te tui faka kilisitiano neʼe fakalainoaʼi ʼuhi ko tana hoki faʼufaʼu pea neʼe kehe ia ʼi te ʼu lotu ʼaē ʼe fakafeagai kiai.”

[Paki ʼo te pasina 3]

Koteʼuhi ko te kau kilisitiano neʼe nātou fakafisi ki te tauhi ki te tuʼi loma pea mo te ʼu ʼatua pagani, neʼe tukuga koviʼi nātou ʼo ʼui ʼe mole nātou tauhi ʼatua.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Museo della Civiltà Romana, Roma

[Paki ʼo te pasina 7]

Ko te kau kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō neʼe ʼiloa ia nātou ʼi tonatou ʼuhiga kau faka mafola ʼo te logo ʼo te Puleʼaga.