Te ʼu Meʼa ʼAē Neʼe Fakakikite Ki Totatou Temi

ʼE FAKAKIKITE ʼi te Tohi-Tapu ʼe foaki mai anai e te Puleʼaga ʼo te ʼAtua ia te tokalelei pea mo te fiafia ʼi te kele ʼo talu ai. (Taniela 2:44) ʼI te Faikole ʼa te ʼAliki, ʼaē ko Tamatou Tamai ʼAē ʼi Selō, neʼe akoʼi age e Sesu ki tana kau tisipulo ke natou faikole fēnei: “Ke hoko mai tou puleʼaga. Ke fai tou finegalo ʼi te kele, ohagē ko selō.” (Mateo 6:10) ʼI tana lea fakapolofetā maʼuhiga pea mo ʼiloa ʼaē neʼe ina foaki ki tana kau tisipulo ʼi te Moʼuga ʼo Oliveto, neʼe fakakikite e Sesu ia te ʼu meʼa pea mo te ʼu ʼaluʼaga makehe ʼaē kā hoko anai ʼi muʼa ʼo te haʼu ʼo te Puleʼaga. ʼE fakatahitahiʼi ia te ʼu ʼaluʼaga ʼaia ʼo faʼufaʼu ʼaki ia te fakaʼiloga ʼe hā lelei anai ki te hahaʼi fakamālotoloto fuli ʼaē kā sisio anai ki te faʼahi ʼaia. Ko ʼaluʼaga e fia ʼi te ʼu ʼaluʼaga ʼaē kā hoa mai ʼo te fakaʼiloga ʼe kotou mamata tonu kiai?

Te ʼu Tau Fakamālamanei. Neʼe fakakikite fēnei e Sesu: “[ʼE] tuʼu anai he fenua ki he tahi fenua pea mo he puleʼaga ki he tahi puleʼaga.” (Mateo 24:7) ʼI muʼa ʼo te ʼuluaki tau fakamālamanei ʼi te taʼu 1914, neʼe kua hoko ia te ʼu tau ʼi te loto fenua. ʼI te ʼUluaki Tau Fakamālamanei neʼe mole gata ʼaki pē ia te ʼu fenua lalahi ʼo te kele kae neʼe toe ʼāʼāsili ia te tuputupu ʼo lahi age ia te ʼu mahafu tau fakamataku ʼaē neʼe mole heʼeki ʼiloʼi ʼi te mālamanei ʼi muʼa atu. Ohagē lā, neʼe natou faʼu ia te vakalele foʼou neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakatō pulu ki te hahaʼi sivile. Ko te lahi ʼo te faʼu ʼo te ʼu mahafu ʼaē neʼe ina fakatuputupu ia te lahi ʼo te ʼu mātea ʼi te tau ʼe mole hona fakatatau mo ʼaē ʼo te ʼu tau ki muʼa atu, ko te lagi vaelua ʼo te toko 65 miliona kau sōlia ʼaē neʼe kau ki te tau, neʼe mamate pe neʼe lāvevea. Kae, ʼi te hoholo ʼo te 20 sēkulō, neʼe tuputupu ia te mafola ʼo te ʼu mātea. Neʼe ʼui e te tagata tohi hisitolia, “ ʼe mole tou ʼiloʼi lelei anai peʼe ko te toko fia” ʼi te kau sōlia pea mo te kau sivile ʼaē  neʼe mamate ʼi te Lua Tau Fakamālamanei. Pea ʼo aʼu mai aipē lā ki te temi nei, ʼe kei hoko atu aipē ia te ʼu tau.

Te Mafola ʼo Te Pakupaku. Neʼe fakakikite fēnei e Sesu: “ ʼE ʼi ai anai mo te ʼu hoge.” (Mateo 24:7) ʼI te taʼu 2005, neʼe tala fēnei e te nusipepa Science: “Ko te toko 854 miliona hahaʼi ʼi te mālamanei (ko te toko 14 ʼi te teau ʼo te hahaʼi) ʼe natou pakupaku ʼi te ʼaho fuli peʼe mole feʼauga hanatou meʼa kai.” ʼI te taʼu 2007, ʼi te tānaki e te Kautahi ʼo Te ʼu Puleʼaga Fakatahi, ko fenua e 33 ʼe mole natou maʼu ia he meʼa kai feʼauga moʼo fafaga ʼo tonatou ʼu fenua. Pea kā mahu ia te fua ʼo te kele, koteā ʼaē ʼe hoko? ʼUluaki, ko te kele pea mo te pulapula ʼaē neʼe feala ke fakaʼaogaʼi moʼo fafaga ʼo te hahaʼi, ʼe fakaʼaogaʼi moʼo fai ʼaki te penisini maʼa te ʼu motokā. ʼE ʼui fēnei e te nusipepa ʼo Afelika Sautē The Witness: “Ke maʼu te penisini feʼauga moʼo ʼuʼutu tuʼa tahi pē ia te ʼu kate kate lalahi, ʼe ina fakaʼaogaʼi kiai ia te pulapula ʼe feʼauga moʼo fafaga ʼo he foʼi tokotahi ʼi he taʼu kātoa.” ʼO toe fēia aipē ki te ʼu fenua ʼaē ʼe lolotoga tuputupu ʼi te faʼahi fakaekonomika, ʼi te kua hiki ʼo te totogi ʼo te meʼa kai, tokolahi ʼe natou sākilifisioʼi he meʼa kai ke feala hanatou totogi ʼihi atu ʼu meʼa ʼe ʼaoga, ohagē ko te ʼu faitoʼo peʼe ko te meʼa fakamāfana.

Te ʼu Mafuike Fakamataku. Neʼe ʼui fēnei e Sesu: “ ʼE ʼi ai anai te ʼu mafuike lalahi.” (Luka 21:11) Kapau ʼe kotou tokagaʼi kua kaugamālie age ia te hahaʼi ʼi te temi nei ʼe natou tuʼutāmaki ʼo tupu ko te hoko tuʼumaʼu ʼo te ʼu mafuike, ʼe kotou tonu. ʼE fakatokagaʼi fēnei e te tagata Initia ʼe ina sivi ia te ʼu mafuike ko R. K. Chadha ʼi te taʼu 2007: “ ʼE fokifā pē kua kita sio ki te hoko putuputu ʼo te ʼu mafuike ʼi te mālamanei kātoa. ʼE mole he tahi ʼe ina ʼiloʼi tona tupuʼaga.” Pea tahi ʼaē meʼa, ko te vave ʼo te tuputupu ʼo te kaugamālie ʼo te hahaʼi ʼi te ʼu koga meʼa ʼaē neʼe hoko ai te ʼu mafuike, koia ʼaē ʼe lahi ai te ʼu mātea ʼi te ʼu tuʼutāmaki ʼaia. ʼE ʼui e te sivi U.S. Geological Survey ko te mafuike ʼaē neʼe hoko ʼi te Tai ʼo Initia ʼi te taʼu 2004 pea mo te foʼi peau ʼaē neʼe hake ʼuhi ko te mafuike ʼaia ʼe fakalaka age “tana kau mātea ʼi te ʼu mafuike ʼaē neʼe hoko lolotoga te ʼu taʼu e 500 kua hili” pea “ko te tuʼa lua ʼaia ʼo te kaugamālie ʼo te kau mātea neʼe tohi ʼi te hisitolia.”

Te ʼu Mahaki ʼe Mole Feala Hona Faitoʼo. Neʼe fakakikite fēnei e Sesu: “ ʼE ʼi ai anai . . . mo te ʼu taʼi mahaki.” (Luka 21:11) ʼI te ʼu potu fuli ʼo te kele, ʼe ʼi ai te ʼu mahaki ʼāfea pea mo te ʼu mahaki foʼou, tokolahi ʼe natou tau mo te ʼu mahaki ʼaia, pea ʼe faigataʼa ia he maʼu ʼo he faitoʼo ki te ʼu mahaki ʼaia. Ohagē lā, ko te ʼu fakatuʼutuʼu fakamālamanei moʼo pulihi ia te mahaki ʼaē ko te paludisme ʼe tau holomuli ia, ohagē ko te mahaki ʼaia ʼe ina hoko atu ia tana fakafifihi ki tona puleʼi e te tagata. Tahi ʼaē meʼa, ko te toko lauʼi miliona ʼe mamate ʼi te ʼu mahaki ʼāfea, ohagē ko te fatafata vaivai, ʼi te temi nei kua natou fakatahiʼi ia te SITA pea mo ʼihi atu mahaki foʼou. “Ko te vahe tolu ʼo te hahaʼi ʼi te mālamanei ʼe natou pikisia nei ʼi te mahaki ʼaē ko te fatafata vaivai,” ko te ʼui ʼaia e te Kautahi Fakamālamanei Ki Te Maʼuli Haohaoa. Neʼe toe fakatokagaʼi e te kautahi, ko te VIH ʼe kau ki tana fakamafola ʼo te taʼi mahaki ko te fatafata vaivai ʼi te ʼu fenua. ʼI te ʼu sekonita fuli, ko te foʼi tokotahi ʼe kau ʼi te fatafata vaivai, pea kua faigataʼa ʼaupitō tona faitoʼo. ʼI te taʼu 2007, neʼe maʼu ʼi te tagata mahaki ʼi Eulopa ia te fatafata vaivai “ ʼe mole heʼeki he faitoʼo kua maʼu moʼona tauʼi,” ko te ʼui ʼaia e te nusipepa New Scientist.

Te Tuʼutāmaki ʼi Te Aga ʼAē ʼe Tonu Ke Fai Pea Mo Te Faʼahi Fakasōsiale. Neʼe ʼui fēnei e Sesu: “ ʼI te ʼāsilisili anai ʼo te manukinukiʼi ʼo te lao, ko te ʼofa ʼo te tokolahi ʼe puli anai ia.” (Mateo 24:12) ʼI tuʼa atu ʼo te meʼa ʼaē neʼe fakakikite e Sesu, neʼe fakamaʼuhigaʼi e te ʼapositolo ko Paulo ia te  tō ki lalo ʼo te faʼahi fakasōsiale pea mo te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai. Neʼe ina fakahāhā ko “te ʼu ʼaho fakamuli” ʼaē ʼe faigataʼaʼia ʼaupitō ʼe hoko mai anai ʼi muʼa ʼo te fakagata e te Puleʼaga ʼo te ʼAtua ia te tuʼu ʼaenī. “Ko te hahaʼi ʼe kaumeʼa pē anai mo nātou totonu, kaumeʼa mo te paʼaga, fiatuʼu, fialahi, fasituʼu ki te ʼAtua, talagataʼa ki te ʼu mātuʼa, maʼuli galo, heʼe agatonu, heʼeʼofa, logogataʼa, fasituʼu, heʼe fakatātāʼofi, fekai, mole manako ki te meʼa ʼaē ʼe lelei, kākā, fiatuʼu, fonu ʼi te fialahi, kaumeʼa mo te ʼu fakafiafia kae mole kaumeʼa mo te ʼAtua, ʼe hagē ʼe natou pipiki ki te ʼAtua, kae ʼe natou lītuʼa ki tona mālohi.” (2 Timoteo 3:1-5) Peʼe kua kotou tokagaʼi koa lā kua lahi ia te ʼu faʼahiga ʼaluʼaga ʼaenī ʼe fai e te hahaʼi?

Neʼe mole fai e Sesu pea mo Paulo ia he lisi ʼo te hisitolia, ʼo te faʼahi fakasōsiale, pea mo te ʼu meʼa fakapolitike ʼaē ʼe tupu ai ia te ʼu ʼaluʼaga ʼaenī ʼi te mālamanei. Kae ko tanā ʼu lea fakapolofetā neʼe ina fakakikite tonu ia te ʼu meʼa kā hoko anai pea mo te ʼu aga ʼe tou sisio kiai ʼi te temi nei. Koteā ʼaē kā hoko anai ʼi te kā haʼu? ʼI te lea fakapolofetā ʼa Isaia ʼaē neʼe ina fakakikite tonu ia te haʼu ʼa te Mēsia ʼe ina toe fakamatalatala foki mo te ʼu fetogi ʼaoga ʼaē kā foaki anai e te Puleʼaga ʼo te ʼAtua ki te kele. ʼE tou vakaʼi anai ia te ʼu faʼahi ʼaia ʼi te ʼalatike ʼaē kā hoa mai.

[Paki ʼo te pasina 6]

“[ʼE] tuʼu anai he fenua ki he tahi fenua”

[Paki ʼo te pasina 7]

“ ʼE ʼi ai anai . . . mo te ʼu mahaki”

[Credit Line]

© WHO/P. Virot