Baibulo Jikusasala Yindu Yakudalilichika Soni Yisyesyene
Mu mbili josope, ŵandu ŵakutyochela m’mitundu jakulekanganalekangana aŵele mkujiwona Baibulo kuti jili buku jakudalilichika jampaka jakamuchisye kumanyilila yisyesyene. Masiku agano, ŵandu mamiliyoni gejinji akusakuya yajikusajiganya Baibulo. Nambope ŵandu ŵane akusakayichila yajikusasala Baibuloyi. Ana wawojo akuganisya wuli? Ana mpaka apate yisyesyene kutyochela m’Baibulo?
LIGONGO CHICHI TUKUSOSEKWA KUJIKULUPILILA BAIBULO?
Ana mpaka tumanyilile chamtuli naga Baibulo jili jakamuchisya? Kwende tulole chisyasyo achi: Tujile kuti mjetu aŵele ali mkutusalila jwalakwe akuŵaga mjetu jwakulupichika, mwangakayichila tukusatanda kumkulupilila. Ana Baibulo mpaka jitusalile yisyesyene mwakulandana ni mjetu jwatukusamkulupililaga? Kwende tulole yisyasyo yakuŵalanjika pa nganiji.
Ŵakulemba Baibulo Ŵaliji Ŵakulupichika
Ŵandu ŵaŵalembaga Baibulo ŵaliji ŵakulupichika mnope, mwamti ŵayikene pakulemba yakulemwa yawo soni yakulepela yawo. Mwachisyasyo, Yona jwalembile yakwamba ungapikanila wakwe. (Yona 1:1-3) Jwalakwe jwamalisisye kulemba buku jakwe ja m’Baibulo mwakusala yaŵatite Mlungu pakumpa chilango, nambope jwalakwe nganasala yaŵatite pakongolela ndamo jakwe jakulemwecheka. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Kulupichika kwaŵalosisye ŵandu wosope ŵaŵalembile Baibulo kukusalosya kuti ŵaliji ŵakusachilila kulemba yisyesyene.
Jikusasala Yindu Yisyesyene Yakamuchisya
Ana Baibulo jikusasalaga yindu yakamuchisya ndaŵi syosyope? Elo. Mwachisyasyo, alole yajikusasala pakwamba yampaka tutende kuti tuŵe paunasi wambone ni achimjetu. Jikusasala kuti, “Mwatendeleje ŵandu ŵane mpela mumkusachila kuti ŵane amtendeleje jemanja.” (Mateyu 7:12) “Kwanga kwakufasa kukusasimisya kutumbila, nambo maloŵe gakwela gakusakolechesya ukali.” (Misyungu 15:1) Kusala yisyene, kutyochela pandaŵi jijalembedwe Baibulo jiŵele jakamuchisyape mpaka apano.
Jikusasala Yisyesyene Yayatendekwe Kalakala
Ŵandu ŵajinji ŵakuwukula ya m’masame, asimichisye kuti baibulo jikusasala yisyesyene ya ŵandu ŵakulekanganalekangana, malo soni yindu yaŵatendaga yele yajasasile kala Baibulo. Mwachisyasyo, kwende tulole umboni wakwe panganiji. Baibulo jikusasala kuti ndaŵi ja Nehemiya, ŵandu ŵa ku Taya (ŵandu ŵa ku Foinike ŵakutyochela ku Taya) ŵaŵatamaga ku Yelusalemu “ŵayikaga ni somba ni katundu jwine.”—Nehemiya 13:16.
Ana pana umboni wakulosya kuti yalikusala lilembali yili yisyesyene? Elo upali. Ŵandu ŵakuwungunya yindu yakala ŵapatile kuti ku Isilaeli kwasimanikwe katundu jwa ku Foinike . Yeleyi yalosyaga kuti mitundu jiŵiliji jasumisyanaga yindu. Kupwatika pelepa, ku Yelusalemu kwasimanikwe soko sya somba m’nyasa ja ku Mediterranean. Ŵakuwungunyaŵa akukulupilila kuti sombasi syatyochelaga kutali ni ŵandu ŵaŵatendaga yamalonda. Panyumba pakuwungunya yeleyi, jwamlijiganye jwine jwatite, “Maloŵe gagali pa Nehemiya 13:16 gakuti ŵandu ŵa ku Taya ŵaliji mkusumisya somba ku Yelusalemu gali gasyesyene.”
Jikusasala Yisyesyene Pangani ja Sayansi
Baibulo jili buku jakusajikamulichisyaga masengo ŵadini soni jikusasala mbili jakala. Nambo pajikusala ngani syakwayana ni sayansi, jikusasala yakulondola. Kwende tulole chisyasyo chimo.
Yaka chiŵandika 3,500 yipiteyo, Baibulo jasasile kuti chilambo chapasi chaŵichidwe pamalo “pipaliji pangali chilichose.” (Yobu 26:7) Yeleyi yili yakulekangana mnope ni ngani jinejakwe jijawandile mnope jijasalaga kuti chilambochi chikujajaŵala penani pa mesi kapena kuti chili penani pa ngong’o jekulungwa mnope. Pali papitile yaka 1,100 chilembedwele buku ja Yobu, ŵandu ŵapitilisye kukulupilila pakwamba ya machili gakuwuta kuti chilambochi chikusajendaga chili mkupita mwakusyungulila pamalo gakwe mwakamuchisidwa ni machili gangawoneka. Yaka 300 yipiteyo, mu 1687, Isaac Newton jwasasile yajwawungunyisye soni kulondesya kuti chilambochi chikusajenda mwakusungulila ni machili gangawoneka. Yindu yakusosekwa mnope yaŵawungunyisye ŵasayansiyi, yasimichisye yajasasile kala Baibulo yaka yakupunda 3,000 yipiteyo.
Yajikusalochesya Yikusatendekwa
Ana yajikusalochesysa Baibulo yikusakwanilichikwa chamtuli? Kwende tulole chisyasyo chimo chakusala yakulochesya yakonanjidwa kwa Babiloni.
Yakulochesya: Cha m’ma 732 B.C.E., (B. C. E. jikugopolela Yesu mkanayiche) Jwakulemba Baibulo Yesaya jwasasile kuti msinda wa Babiloni wuwaliji wa machili mnope uchijonanjidwa soni ŵandu ngasatamasoni pawaliji msindawo. (Yesaya 13:17-20) Yesaya jwayikene pakusala mundu juchachiwujonanga msindawu kuti chachiŵa Sailasi kapena kuti Kolesi. Jwasasilesoni yachachitenda Kolesi ‘pakulujumusya’ Lusulo. Jwalakwe jwasasile mkanipaŵe kuti matanga ga pageti chachigasimana gali gewugule kala.—Yesaya 44:27–45:1.
Kwanilichikwa kwakwe: Panyumba pa yaka 200 Yesaya ali alochesye, mwenye jwa ku Pelesiya jwawugomeche msinda wa Babiloni. Lina lya mundu juŵawugomeche msindawu lili Kolesi. Ligongo lyakuti yaliji yakusawusya kwinjila mumsinda wa Babiloni, Kolesi jwaganisisye yakamulichisya masengo lusulo lwa Filate, lwalwasyungulile msinda wa Babiloni. Asilikali ŵakwe ŵasosile ngalande ni kugasepusya mesi ga m’lusulo lwa Filate. Yeleyi yatendekasisye kuti mesi ga m’lusulolu ganandipe. Kunandipa kwa mesiku kwatendekasisye kuti asilikali ŵa Kolesi apakombole komboka lusulo lwele mesi gakwe galechesyaga m’chiunu. Mwakusimonjesya, ŵandu ŵa ku Babiloni ŵagalesile mageti gangawugala gagaliji mungulugulu lusulo. Yeleyi yatendekasisyesoni kuti asilikali ŵa Kolesi ajinjile mumsindawo kupitila pamageti gaŵagalesile gangawugala ni kuwujonanga msindawo.
Nambo pana chindu chine chachasigalile. Ana ŵandu ŵapitilisye kutama mumsinda wa Babiloni? Kwa yaka yakuŵalanjika ŵandu ŵapitilisye kutama mu msindawu. Nambo masiku agano, msinda wa Babiloniwu wawuli chiŵandika ni msinda wa Baghdad ku Iraq pangali ŵakutama. Yeleyi yikulosya kuti yakulochesya ya m’Baibulo yakwanilichikwe. Kusala yisyene, Baibulo jili jakudalilichika atamose pajikusasala yachiyitendekwe kusogolo.
