Sogonap’an 7,000 yay ni bay fithingan Got u lan e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew. Re ngachal nem e ni yoloy ni yibe fanay fa aningeg i yol ni Hebrew ni יהוה. Bay yu ken e Bible ni kan piliyeg e re aningeg i yol nem riy ni ku yima yog e Tetragrammaton ngay, ni “Jehovah.” Ireray e re ngachal nth’abi yoor yay ni ke m’ug u lan e Bible. Yugu aram rogon ni i fanay e piin ni ur yoloyed e Bible fapi liw ni “Gubin Ma Rayog Rok,” nge “En Nth’abi Tolang,” nge “Somol” u nap’an ni yad be weliy murung’agen Got, machane fa aningeg i yol ni ku yima yog e Tetragrammaton ngay e kemus e re ngachal ni yad ma fanay ni fan ngak Got.

Jehovah Got e ir e pow’iy e piin nra yoloyed e Bible ni ngar fanayed e ngachal rok. Bod ni, thagthagnag nga laniyan’ Joel ni profet ni nge yoloy ni gaar: “Urngin e piin ni yad ra wenig ngak Somol [Jehovah] * ni nge ayuwegrad e yad ra fos.” (Joel 2:32) Ki thagthagnag Got nga laniyan’ reb e psalmist ni nge yoloy ni gaar: “Mang e yugu ra nanged ni kemus ni gur e Somol [Jehovah], ni gur fare tagagiyeg Nib Th’abi Tolang u polo’ e fayleng.” (Psalm 83:18, BT) Bin riyul’ riy e, nap’an nni yoloy fare babyor ni Psalms ma sogonap’an 700 yay nni tay fithingan Got ngay. Re ke babyor nem e ba ke babyoren e tang ni ma yon’ e pi tapigpig rok Got kakrom, maku yad ma sul u daken e thin riy. Ere, mang fan ni bay yu ken e Bible ni kan piliyeg ndariy fithingan Got riy? Ma mang fan ni bay yu ken ni kan tay fare ngachal ni “Jehovah” ngay? Ma mang e be yip’ fan fare ngachal ni Jehovah?

Mang fan ni bay yu ken e Bible ni kan pilyeg ndariy fithingan Got riy? Boor fan, ya bay boch e girdi’ ni ur piliyeged e Bible ni ur lemnaged nde t’uf ni ngan fanay reb e ngachal ni fan ngak Got ni Gubin Ma Rayog Rok. Ma boch e girdi’ e ur folgad ko yalen rok e pi Jew ni aram e yad ma yog ni dab un fanay e re ngachal nem ni bochan e yira darifannag. Ku bay boch e girdi’ ni yad ma lemnag ndariy be’ nri manang rogon ni unog fithingan Got  kakrom, ere kab fel’ ni ngan fanay fa gal liw ni “Somol” ara “Got.” Machane, baaray boch i fan nde puluw e re n’ey:

• Piin ni yad ma yog nde t’uf ni nga unog fithingan Got ni Gubin Ma Rayog Rok e yad be darifannag e mich riy nriyul’ ni bay e re ngachal ney ko tin som’on e babyor ko Bible ni un yoloy kakrom, ni kub muun ngay e pi babyor ko Bible ni immoy u m’on ko ngiyal’ ni yib Kristus riy ni un ayuweg ni nge dabi kireb. Kad weliyed faram ni pow’iy Got e piin ni ur yoloyed e Bible ni ngar ted fithingan ko Thin rok ni sogonap’an 7,000 yay. Ere, ba tamilang ni baadag Got ni ngad nanged fithingan mu u dogned.

• Piin ni kar chuweged fithingan Got ko pi Bible ni kar pilyeged ni bochan e yad be tayfan e yalen rok e pi Jew e bay ban’en nder tamilang u wan’rad. Yugu aram rogon ni immoy boch e pi tamachib ko motochiyel rok e pi Jew nra dugliyed ndab ur fanayed e re ngachal nem, machane dar chuweged u lan e yu ke rorad e Bible. Bay boch e babyor ko Bible ni un yoloy kakrom ni kan pirieg u bangi ban’en nib chuchugur ko fare Dead Sea ni ka nog yu Qumran ngay. Pi babyor nem e boor yang riy ni kan tay e re ngachal nem ngay. Boor e piin nra pilyeged e Bible ni kar ted fare liw ni “SOMOL” ni kan yoloy nib gagang’ e yol riy nga lan e pi Bible ni kar pilyeged ni bochan e nge m’ug ni immoy fithingan Got ko pi babyor ko Bible nni yoloy aram ko som’on. Machane, deer ni ka bay e, Mang fan ni ke dugliy e pi girdi’ nem nra pilyeged yu ken e Bible ni ngar chuweged fithingan Got u Bible ara ra ted e liw rok ngay ni faanra ka rogned ni bokum biyu’ yay ni immoy e re ngachal nem u Bible? Mini’ e yad be lemnag ni ke pi’ mat’awrad ni ngar rin’ed e re n’ey? Yigoo yad e rayog ni ngar weliyed fan ni kar rin’ed e re n’ey.

• Piin ni yad ma yog ndab un fanay fithingan Got ni bochan e dariy be’ nri manang rogon ni unog kakrom e darur magagawongad ni nga u rogned fithingan Jesus. Machane, bin riyul’ riy e tin som’on i gachalpen Jesus e ba thil rogon ni u rogned fithingan nga rogon ni ma yog yooren e Kristiano e ngiyal’ ney. Pi Jew ni yad boch e Kristiano kakrom e sana u rogned fithingan Jesus ni Ye·shuʹa‛. Ma fare liw ni “Kristus” e yad ma yog ni Ma·shiʹach, ara “Messiah.” Pi Kristiano ni yad ma non ni thin ni Greek e yad ma yog e I·e·sousʹ Khri·stosʹ, ma pi Kristiano ni yad ma non ni thin ni Latin e yad ma yog e Ieʹsus Chriʹstus. I thagthagnag Got ni ngan yoloy fithingan ni kan pilyeg ko thin ni Greek nga lan e Bible, ma re n’ey e be dag ni pi Kristiano ni ur moyed u nap’an e bin som’on e chibog e u rogned e re ngachal nem nrogon nib puluw ko birorad e thin. Ere, ku arrogon e Pi Mich Rok Jehovah u ga’ngin yang e fayleng e ngiyal’ ney nib ga’ ni yad ma yog e re ngachal nem nrogon nib puluw ko thin rorad ni yugu aram rogon ni sana ba thil rogon ni unog ko thin ni Hebrew kakrom.

Mang fan ni gad ma fanay fare ngachal ni “Jehovah”? Fa aningeg i yol ni Hebrew ni yima yog e Tetragrammaton ngay ara (יהוה) e yira yoloy ko thin ni Meriken ma YHWH. Re Tetragrammaton nem e dariy fapi letra riy ni a, e, i, o, nge u. Mab ga’ ni aram rogon ni yima yoloy yooren bug e thin ni Hebrew kakrom. Machane, nap’an ni yira yoloy e yu bugithin nem nga but’ ni beeg be’ ni ma non ni thin ni Hebrew ma manang rogon ni nge tay fapi letra ni a, e, i, o, nge u ngay ya nge yag ni beeg nib fel’ rogon.

 Sogonap’an bbiyu’ e duw u tomuren nni mu’ i yoloy e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew, ma aram me tabab boch e Jew ni yad ba llowan’ i yarmiy rogon ni ngaun beeg bbug nge bbug e thin ni Hebrew, ma kur dugliyed ko tin ngan ko fapi letra ni a, e, i, o, nge u e ngan puthuy ko pi letra nem ni nge yib bbug e thin riy. Machane, ngiyal’ nem e boor e Jew ni yad ma lemnag nib kireb ni nga unog fithingan Got, ere ra ted yugu boch e thin nga lon e re ngachal nem. Ere, be m’ug riy nnap’an nra yoloyed fare Tetragrammaton nga babyor, ma fapi letra ni a, e, i, o, nge u ni un tay ko fa yu bugithin ni un fanay ni nge yan nga lon fithingan Got e ra feked ngar puthuyed ko fa aningeg i yol u fithingan Got. Ere, pi babyor ko Bible nem ni un yoloy ni bay e pi letra nem riy ni a, e, i, o, nge u e dabiyog ni nge ayuwegdad ni ngad nanged rogon ni unog e re ngachal nem ko thin ni Hebrew. Bay boch e girdi’ ni yad ma yog ni rogon ni unog e re ngachal nem e “Yahweh,” ma boch e girdi’ e yad ma yog nib thil rogon ni unog. Bay bang fa yungi babyor ni ka nog e Dead Sea Scroll ngay ni bay in e guruy ko fare babyor ni Levitikus riy ni kan yoloy ni thin ni Greek ni kan yoloy e re ngachal nem ngay ni Iao. Ku immoy boch e tayol u Greece kakrom ni u rogned ni nga nog e re ngachal nem ni Iae, I·a·beʹ, nge I·a·ou·eʹ. Machane, dariy rogon ni ngar da dugliyed rogon ni susun ni nga unog e re ngachal nem, ya dariy bagadad ni manang ko ri uw rogon ni i yog e pi tapigpig rok Got e re ngachal nem ko thin ni Hebrew. (Genesis 13:4; Exodus 3:15) Kemus ni n’en ni gad manang e boor yay ni i yog Got fithingan u nap’an ni i non ko pi tapigpig rok kakrom, maku ur fanayed e re ngachal nem u nap’an ni ur nonad ngak, ngu nap’an ni ur nonad ngak boch e girdi’.​—Exodus 6:2; 1 Kings 8:23; Psalm 99:9. *

Ere, mang fan ni gamad ma fanay fare ngachal ni “Jehovah”? Bochan e kab kakrom i yib ni aram e re ngachal ni yima yog ko thin ni Meriken.

Nap’an e duw ni 1530 me pilyeg be’ ni ka nog William Tyndale ngak fa lal ni som’on e babyor ko Bible ko thin ni Meriken ni ka nog e Pentateuch ngay. Aram e yay nth’abi som’on ni m’ug e re ngachal nem u lan ba ken e Bible  ni kan pilyeg ni thin ni Meriken. I fanay fare ngachal ni “Iehouah.” Munmun, ma aram me thil boch ban’en ko thin ni Meriken, ma aram min thilyeg rogon ni yima yoloy e re ngachal nem ni nge m’ag ko bin nib beech e thin. Bod nnap’an e duw ni 1612, me fanay Henry Ainsworth fare ngachal ni “Iehovah” u nap’an ni pilyeg fare babyor ko Bible ni Psalms ko thin ni Meriken. Ma nap’an e duw ni 1639, ma aram min thilyeg boch ban’en ko re ke babyor ko Bible nem min puthuy ko fare Pentateuch ngkun ngongliy bayay, ma aram min tay fare ngachal ni “Jehovah” ngay. Nap’an e duw ni 1901, ma piin nra ngongliyed fare Bible ni ka nog e American Standard Version ngay e ra fanayed fare ngachal ni “Jehovah” u lan e pi babyor ko Bible nra pilyeged nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew.

Nap’an ni be weliy be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ni ka nog Joseph Bryant Rotherham ngak fan ni fanay fare ngachal ni “Jehovah” ma gathi “Yahweh” u lan ba ke babyor ni yoloy ko duw ni 1911 ni ka nog e Studies in the Psalms ngay, ma aram me yog ni fan ni ke rin’ e re n’em e bochan ni baadag ni nge fanay e “bin baaram e ngachal ni manang yooren e piin ni yad ma beeg e Bible (ma kub puluw u wan’rad).” Nap’an e duw ni 1930 maku aray rogon e n’en ni yog be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ni ka nog A. F. Kirkpatrick ngak u murung’agen fare ngachal ni “Jehovah.” I yog ni gaar: “Piin ni yad ma fil murung’agen e thin e ngiyal’ ney e yad ma yog ni rogon ni susun e nga nog e re ngachal nem e Yahveh ara Yahaveh; machane JEHOVAH e ir e ba ga’ ni yibe yog ko thin ni Meriken. Machane, gathi rogon i yog e re ngachal ney e ir e ba ga’ fan, ya n’en nib ga’ fan e nge tamilang u wan’uy nre n’ey e ba Ngachal, ma gathi ba liw ni bod rogon e ‘Somol.’”

Mang e be yip’ fan fare ngachal ni Jehovah? Fare ngachal ni Jehovah e ke yib u bbugithin ni Hebrew. Fan e re bugithin nem e “nge buch.” Ere, ke tamilang u wan’ e Pi Mich Rok Jehovah ni fan e ngachal rok Got e “Ma K’aring ni Nge Buch.” Ba thilthil rogon ni ma lemnag boch e girdi’ ni llowan’ murung’agen e re n’ey, ere dabiyog ni ngar da dugliyed ni ireray e bin nib puluw i fan e re ngachal ney. Machane, re n’ey e ba puluw nga rarogon Jehovah ni Ir e Ke Sunmiy urngin ban’en maku ir e En Ma Lebguy e n’en nib m’agan’ ngay. Gathi kemus ni ke sunmiy ga’ngin e palpalth’ib nge girdi’, ya ka be ulul ni nge lebguy e n’en nib m’agan’ ngay.

Ere, fan fare ngachal ni Jehovah e gathi kemus ni bay rogon ko fare bugithin ni bay ko Exodus 3:14 (BT) ni faan kan pilyeg ni: “I Gag e En ni Gag.” Pi thin ney e der tamilangnag fan e ngachal rok Got nib fel’ rogon. Ya kemus ni be tamilangnag buchuuw ban’en u rarogon Got. Ma be dag nrayog ni nge rin’ e n’en nib t’uf ni nge rin’ ni fan e nge lebguy e n’en nib m’agan’ ngay. Yugu aram rogon ni ku rayog ni nga nog ni aram fan fare ngachal ni Jehovah, machane re ngachal nem e gathi kemus ni be yip’ fan e n’en ni ma dugliy Got ni nge rin’. Ya kub muun ngay e pi n’en ni ma k’aring ni nge buch ni bay rogon ko pi n’en ni ke sunmiy nge rogon ni ma lebguy e n’en nib m’agan’ ngay.