1, 2. 1) ¿Baʼax t-ilaj teʼ xook máanikoʼ? 2) ¿Baʼax ken k-il teʼ xookaʼ?

TEʼ XOOK máanikoʼ t-ilaj jujunpʼéel baʼaloʼob ku kaʼansiktoʼon Levítico capítulo 19. Jeʼex teʼ versículo 3, t-ileʼ Jéeobaeʼ tu yaʼalaj tiʼ le israelitaʼob unaj u respetartik u taataʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ t-ileʼ utiaʼal k-tsʼoʼokbesik le ley jeʼeloʼ kʼaʼabéet k-jóoʼsik tiempo utiaʼal k-áantik k-taataʼob yéetel baʼax kʼaʼabéettiʼob, unaj k-áantkoʼob u meyajtoʼob Jéeoba yéetel k-beetik uláakʼ baʼaloʼob utiaʼal u kiʼimaktal u yóoloʼob. Teʼ versículo 3 xanoʼ t-ileʼ Jéeobaeʼ tu yaʼalaj tiʼ le israelitaʼoboʼ kʼaʼabéet u respetarkoʼob u leyil le sábadooʼ. Leloʼ tu kaʼansajtoʼoneʼ kex minaʼanoʼon yáanal le Ley tsʼaʼab tiʼ le israelitaʼoboʼ unaj k-jóoʼsik tiempo utiaʼal k-meyajtik Dios teʼ kʼiinoʼobaʼ. Wa k-beetik tuláakal lelaʼ yaan k-eʼesik taak k-pʼáatal santoil jeʼex u yaʼalik Levítico 19:2 yéetel 1 Pedro 1:15.

² Teʼ xookaʼ yaan u seguer k-xakʼaltik Levítico capítulo 19. Yaan k-ilik bix jeʼel u páajtal k-eʼesik k-utsil tiʼ le máaxoʼob discapacitadoʼoboʼ, bix jeʼel u beetkoʼob baʼax toj le máaxoʼob yaan u negocioʼoboʼ yéetel bix jeʼel k-eʼesik yaabilaj tiʼ k-éet máakileʼ. Tumen taak k-pʼáatal santoil jeʼex Dioseʼ koʼoneʼex ilik baʼax uláakʼ jeʼel u páajtal k-kanik tiʼ Levítico capítulo 19.

3, 4. Jeʼex u yaʼalik Levítico 19:14, ¿bix unaj kaʼach u tratartik le israelitaʼob le kóokoʼob yéetel le chʼóopoʼoboʼ?

³ (Xok Levítico 19:14). Jéeobaeʼ tu yaʼalaj tiʼ le israelitaʼob ka u yeʼes u yutsiloʼob tiʼ le máaxoʼob discapacitadoʼoboʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalajtiʼobeʼ maʼ unaj u maldecirkoʼob juntúul máax kóokiʼ tumen leloʼ jach táaj maʼ maʼalobiʼ: juntúul máak kóokeʼ maʼ tu  páajtal u defenderkuba tumen maʼ tu yuʼubik baʼax ku yaʼalaʼaltiʼ.

⁴ Teʼ versículo 14, Jéeobaeʼ tu yaʼalaj tiʼ le israelitaʼoboʼ maʼ unaj u tsʼáaikoʼob «wa baʼax tu beel juntúul máak chʼóopiʼ». Junpʼéel libroeʼ ku yaʼalikeʼ le máakoʼob úuchjeakiloʼ suuk kaʼach u beetik u kʼasaʼaniloʼob tiʼ le máaxoʼob discapacitadoʼoboʼ. Yaan tiʼ letiʼobeʼ maʼ xaaneʼ ku tsʼáaikoʼob wa baʼax tu beel le máax chʼóopoʼ, chéen utiaʼal u beetkoʼob kʼaas tiʼ wa utiaʼal u cheʼejtikoʼob le kéen u yiloʼob baʼax ku yúuchultiʼ. ¿Máasaʼ jach kʼeban le baʼax ku beetkoʼoboʼ? Chéen baʼaleʼ le baʼax tu yaʼalaj Jéeoba tiʼ Levítico 19:14, tu yeʼesaj tiʼ le israelitaʼob bix unaj u tratarkoʼob le máaxoʼob discapacitadoʼoboʼ.

5. ¿Bix jeʼel k-eʼesik k-utsil tiʼ le máaxoʼob discapacitadoʼoboʼ?

⁵ Jesúseʼ tu yeʼesaj u yutsil tiʼ le máaxoʼob discapacitadoʼoboʼ. Juntéenjeakileʼ tu túuxtaj aʼalbil tiʼ Juan Bautista: «Le chʼóopoʼoboʼ ku yantal u sáasiloʼob, le móoch u yookoʼoboʼ ku xíimbaloʼob, le yaan lepra tiʼoboʼ ku yutstaloʼob, le kóokoʼoboʼ ku jeʼepajal u xiknoʼob, le kimenoʼoboʼ ku kaʼa kuxkíintaʼaloʼob». Le máakoʼob il le milagroʼob tu beetaj Jesúsoʼ joʼopʼ u alabarkoʼob Dios (Luc. 7:20-22; 18:43). Jeʼex Jesúseʼ toʼon xaneʼ k-eʼesik k-utsil tiʼ le máaxoʼob discapacitadoʼoboʼ. U jaajileʼ toʼoneʼ maʼ tsʼaʼantoʼon u páajtalil k-beetik milagroʼobiʼ, chéen baʼaleʼ yaan baʼax jeʼel u páajtal k-beetik tu yoʼolal le máaxoʼob maʼ sáasil u paakatoʼoboʼ bey xan tu yoʼolal le máaxoʼob bey chʼóopoʼob tu yoʼolal le baʼaxoʼob kaʼansaʼantiʼoboʼ. Tiʼ letiʼobeʼ jeʼel u páajtal k-aʼalikeʼ taʼaytak u yantal junpʼéel paraíso tuʼux tuláakal máak perfecto yéetel yaan u meyajtikoʼob Dios (Luc. 4:18). Le baʼax k-tsikbaltikaʼ tsʼoʼok u beetik u alabartaʼal Dios tumen yaʼab máakoʼob.

6. ¿Bix u yáantkoʼon le capítulo 19 tiʼ Levítico utiaʼal k-maas naʼatik le baʼax ku yaʼalik le Diez Mandamientoʼoboʼ?

⁶ Jujunpʼéel versículoʼob tiʼ le capítulo 19 tiʼ Levíticooʼ ku yáantkoʼon k-maas naʼat le baʼax ku yaʼalik le Diez Mandamientoʼoboʼ. Jeʼex le u  ocho mandamientooʼ ku yaʼalik: «Maʼ unaj a wookoliʼ» (Éxo. 20:15). Yaan máaxeʼ jeʼel u yaʼalikeʼ lelaʼ chéen u kʼáat u yaʼal maʼ u chʼaʼik máak junpʼéel baʼax maʼ u tiaʼaliʼ, chéen baʼaleʼ u jaajileʼ yaan uláakʼ forma bix jeʼel u yookol máakeʼ.

7. ¿Bix jeʼel u yookol juntúul máax ku koonoleʼ?

⁷ Juntúul máax ku koonoleʼ maʼ xaaneʼ jeʼel u yaʼalikeʼ letiʼeʼ jach junpuliʼ mix juntéen u chʼaʼ junpʼéel baʼax maʼ u tiaʼaliʼ. Chéen baʼaleʼ tu yorail u koonoleʼ, ¿ku yilik wa u beetik baʼax toj? Tiʼ Levítico 19:35 yéetel 36, Jéeobaeʼ tu yaʼalaj: «Le kéen a pesarteʼex wa le kéen a pʼiseʼex wa baʼaxeʼ kʼaʼabéet a beetkeʼex jeʼex unajeʼ. Le kéen a pesarteʼex wa le kéen a pʼiseʼex wa baʼax líquidoil bey xan wa baʼax tikineʼ, le balanza yéetel le medida kun meyajteʼexoʼ kʼaʼabéet exactoʼob». Leloʼ ku yeʼesikeʼ wa juntúul máax ku koonol ku meyajtiʼ junpʼéel balanza wa junpʼéel báscula maʼ maʼalob u pʼiiseʼ u jaajileʼ táan u yookol. Koʼoneʼex xakʼaltik uláakʼ versículoʼob tiʼ le capítulo 19 tiʼ Levítico ku maas tsolkoʼob lelaʼ.

8. Levítico 19:11 tak 13, ¿bix tu yáantil le judíoʼob u tsʼoʼokbesoʼob le baʼax ku yaʼalik le u ocho mandamientooʼ, yéetel bix u yáantkoʼon bejlaʼeʼ?

⁸ (Xok Levítico 19:11-13). Levítico 19:11, ku yaʼalik: «Maʼ unaj a wookoleʼexiʼ». Ku tsʼoʼokoleʼ le versículo 13, ku yaʼalik: «Maʼ unaj a tuuseʼex utiaʼal a chʼaʼikeʼex wa baʼax tiʼ a wéet máakileʼexiʼ». Le baʼax ku yaʼalik le versículoaʼ ku yeʼesikeʼ juntúul máax ku tuus tu yorail u koonoleʼ u jaajileʼ táan u yookol. Le u ocho mandamientooʼ ku yaʼalik kaʼach tiʼ le judíoʼob maʼ u yookoloʼoboʼ, chéen baʼaleʼ le baʼax ku yaʼalik u libroil Levíticooʼ tu yáantaj u maas naʼatoʼob bix jeʼel u tsʼoʼokbeskoʼob le baʼax ku yaʼalik le Leyoʼ. Toʼoneʼ maʼalob xan ka tuukulnakoʼon tiʼ bix u yilik Jéeoba le u tuus máak tu yorail u koonoloʼ. Cada juntúul tiʼ toʼoneʼ unaj u tuklik: «Tu yoʼolal le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:11 tak 13, ¿yaan wa baʼax ichil in negocio unaj in kʼexik bix in beetik?».

9. Le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:13, ¿bix u yáantik kaʼach le máaxoʼob ku binoʼob náajaloʼ?

⁹ Yaan uláakʼ baʼax unaj u kanáantik maʼ u beetik le máax yaan u negociooʼ. Levítico 19:13, ku yaʼalik: «Le máax meyajtikechoʼ unaj a boʼotik le kʼiin meyajnajoʼ, maʼ unaj a páaʼtik u sáastal uláakʼ kʼiin utiaʼal a boʼotkiʼ». Úuchjeakileʼ tu luʼumil Israeleʼ, u maas yaʼabil le máakoʼoboʼ ku meyajtikoʼob le luʼumoʼ yéetel sáamsamal ku boʼotaʼaloʼob kéen tsʼoʼokok u meyajoʼob. Wa maʼ tu boʼotaʼal juntúul máak kéen tsʼoʼokok u meyajeʼ ku pʼáatal maʼ tu páajtal u tséentik u familia teʼ kʼiin jeʼeloʼ. Jéeobaeʼ tu yaʼalaj: «Letiʼeʼ kʼaʼabéettiʼ yéetel u kuxtaleʼ ku depender tiʼ le u náajaloʼ» (Deu. 24:14, 15; Mat. 20:8).

10. ¿Baʼax ku kaʼansiktoʼon Levítico 19:13?

¹⁰ Teʼ kʼiinoʼobaʼ yaʼab máakoʼobeʼ ku boʼotaʼaloʼob cada quince días wa cada mes. Chéen baʼaleʼ le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:13, láayliʼ maʼalob ka chʼaʼabak en cuentail tumen le patrónoʼoboʼ. Jujuntúul patrónoʼobeʼ maʼ chúukaʼan u boʼotik u j-meyajoʼobiʼ. Ku aprovecharkubaʼob tiʼ letiʼob tumen yojloʼobeʼ como kʼaʼabéettiʼob le meyajoʼ maʼ ken u pʼatoʼob. Jeʼel u páajtal u yaʼalaʼaleʼ le patrónoʼob beetik beyaʼ táan u pʼáatal tiʼ letiʼob le taakʼin u tiaʼal u j-meyajoʼoboʼ. Le máaxoʼob meyajtik Jéeoba yaan u negocioʼoboʼ unaj u kanáantkoʼob maʼ u beetkoʼob junpʼéel baʼal beyoʼ. Koʼoneʼex ilik uláakʼ baʼax ku kaʼansiktoʼon Levítico capítulo 19.

11, 12. ¿Bix tu yeʼesil Jesús kʼaʼabéet u beetik máak le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:17, 18?

¹¹ Jéeobaeʼ maʼ chéen tu yaʼalaj unaj k-kanáantik maʼ k-beetik kʼaas tiʼ u maasiliʼ, baʼaxeʼ tu yaʼalaj yaan uláakʼ baʼax unaj k-beetik (xok Levítico 19:17, 18). Jéeobaeʼ tu yaʼalaj: «Unaj  a yaabiltik a wéet máakil jeʼex a yaabiltikabaeʼ». Le máaxoʼob u kʼáatoʼob lúubul utsil tiʼ Diosoʼ unaj u yilik u beetkoʼob leloʼ.

¹² Koʼoneʼex ilik bix úuchik u yeʼesik Jesús jach kʼaʼabéet u beetik máak le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:18. Juntéenjeakileʼ juntúul fariseoeʼ tu kʼáatajtiʼ: «Ichil le baʼaxoʼob ku yaʼalik le Leyoʼ, ¿máakalmáak u maas nojchil?». Teʼ súutukoʼ Jesúseʼ tu yaʼalaj: «Kʼaʼabéet a yaabiltik Jéeoba yéetel tuláakal a puksiʼikʼal, yéetel tuláakal a kuxtal bey xan yéetel tuláakal a tuukul. Lelaʼ letiʼe mandamiento maas nojochoʼ yéetel letiʼe yáax baʼax ku yaʼalik le Leyoʼ». Ku tsʼoʼokoleʼ tu chʼaʼchiʼitaj Levítico 19:18, ka tu yaʼalaj: «Le u kaʼapʼéeloʼ chíikaʼan tiʼ le yáax junpʼéeloʼ, letiʼ lelaʼ: ‹Kʼaʼabéet a yaabiltik a wéet máakil jeʼex a yaabiltikabaeʼ›» (Mat. 22:35-40). Jejeláas bix jeʼel u páajtal k-eʼesik yaabilaj tiʼ k-éet máakileʼ, chéen baʼaleʼ Levítico capítulo 19, yaan u yeʼesiktoʼon jujunpʼéel bix jeʼel u páajtal k-beetkeʼ.

13. ¿Bix tu tsʼoʼokbesil José le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:18?

¹³ Junpʼéel bix jeʼel k-eʼesik k-yaabiltmaj k-éet máakileʼ letiʼe k-beetik le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:18: «Maʼ unaj a vengarkaba mix a chʼaʼpʼektik a wéet israelitailiʼ». Maʼ xaaneʼ óoliʼ tuláakloʼoneʼ k-kʼaj óol juntúul máax tsʼoʼok u máan años u pʼekmaj juntúul u yéet meyaj, juntúul u yéet xook wa juntúul u láakʼtsil. Chéen baʼaleʼ maʼalob ka k-kʼaʼajs baʼax tu beetaj José le ka pʼektaʼab tumen u sukuʼunoʼob yéetel le ka beetaʼab u sen muʼyajoʼ (Gén. 37:2-8, 25-28). Le ka yanchaj u páajtalil tiʼ letiʼ u vengarkuba tiʼ letiʼobeʼ maʼ tu beetiʼ, baʼaxeʼ tu chʼaʼaj óotsilil tiʼob. Bey túunoʼ tu tsʼoʼokbesaj le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:18, kex hasta maʼ tsʼíibtaʼak teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ (Gén. 50:19-21).

14. ¿Baʼaxten k-aʼalikeʼ Jéeobaeʼ láayliʼ ku páaʼtik ka k-beet le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:18?

¹⁴ Le máax u kʼáat lúubul utsil tiʼ Diosoʼ kʼaʼabéet u beetik jeʼex Joséeʼ. Kʼaʼabéet u perdonartik u maasil yéetel maʼ unaj u chʼaʼkʼuxtik mix máakiʼ. Le ka tu kaʼansaj Jesús u oraciónil le padrenuestrooʼ tu yaʼalaj xan unaj u perdonartik máak u maasil (Mat. 6:9, 12). Apóstol Pablo xaneʼ tu yaʼalaj tiʼ le yáax cristianoʼoboʼ: «In sukuʼuneʼex, maʼ a sutkeʼex u jeel le kʼaas ku  beetaʼalteʼexoʼ» (Rom. 12:19). Tsʼoʼoleʼ tu yaʼalaj: «Seguernak a muʼyajtikabaʼex ta baatsileʼex yéetel a perdonarkabaʼex ta baatsileʼex yéetel u jaajil a wóoleʼex kex wa yaan baʼax oʼolal u tʼaan máak tu contra uláakʼ» (Col. 3:13). Le baʼax ku yaʼalik Jéeobaoʼ maʼatech u kʼexpajal, letiʼeʼ láayliʼ ku páaʼtik ka k-beet le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:18.

15. ¿Baʼax ejemploil áantkoʼon k-naʼat jach unaj k-perdonar yéetel k-tuʼubsik baʼax beetaʼabtoʼon?

¹⁵ Yaan tiʼ le baʼaxoʼob ku beetaʼaltoʼonoʼ séebaʼan k-tuʼubsik, chéen baʼaleʼ yanoʼobeʼ maʼatech. Le séebaʼan u tuʼubsik máakoʼ bey jeʼex le kéen u chan wéej xot u dedo máak le táan u beetik u yoʼochoʼ, tu káajbaleʼ yaj u yuʼubik chéen baʼaleʼ le kéen máanak wa jaypʼéel kʼiineʼ ku yutstal yéetel hasta ku tuʼubsik. Bey túun xanoʼ juntúul máax k-bisikba tu yéeteleʼ jeʼel u yaʼalik wa u beetiktoʼon wa baʼaxeʼ, chéen baʼaleʼ tumen maʼ tu jach yaatal k-óoleʼ séebaʼan k-tuʼubsik. Le baʼaxoʼob maʼatech k-séeb tuʼubsikoʼ bey jeʼex le kéen taamchajak le tuʼux ku xotkuba máakoʼ, le oʼolal maʼ xaaneʼ ku kʼaʼabéettal u chuʼuyul yéetel u vendartaʼal tumen juntúul doctor. Chéen baʼaleʼ wa maʼ tu xuʼulul u maʼamachik máak yéetel ku kʼilkeʼ yaan u maas yaatal. Leloʼ bey xan u yúuchul tiʼ le máax yaachajaʼan u yóoloʼ, wa maʼ tu xuʼulul u tuukul tiʼ le baʼax beetaʼabtiʼoʼ yaan u kuup tu puksiʼikʼal yéetel yaan u maas muʼyaj. Le oʼolaleʼ maas maʼalob ka k-beet le baʼax ku yaʼalik Levítico 19:18.

16. Jeʼex u yaʼalik Levítico 19:33, 34, ¿bix unaj kaʼach u tratartik le israelitaʼob le j-táanxel luʼumiloʼoboʼ, yéetel baʼax ku kaʼansiktoʼon leloʼ?

¹⁶ Le ka tu yaʼalaj Jéeoba tiʼ le israelitaʼob ka u yaabiltoʼob u yéet máakiloʼoboʼ maʼ chéen táan kaʼach u yaʼaliktiʼob ka u yaabiltoʼob u yéet israelitailoʼobiʼ, baʼaxeʼ táan kaʼach u yaʼaliktiʼob ka u yaabiltoʼob le j-táanxel luʼumiloʼob kajaʼanoʼob ichiloʼoboʼ. Leloʼ jach bey u yaʼalik Levítico 19:33, 34 (xoke). Letiʼobeʼ unaj kaʼach u tratarkoʼob le j-táanxel luʼumiloʼob jeʼex u tratarkoʼob u yéet kaajaloʼoboʼ yéetel unaj u yaabiltikoʼob jeʼex u yaabiltmilubaʼob letiʼobeʼ. Junpʼéel bix u beetkoʼobeʼ letiʼe kéen u chaʼob kaʼach u bin meentsʼul le j-táanxel luʼumiloʼob yéetel le óotsiloʼob teʼ tuʼux tsʼoʼok u cosecharoʼoboʼ (Lev. 19:9, 10). Teʼ kʼiinoʼobaʼ láayliʼ unaj k-tsʼoʼokbesik le baʼax aʼalaʼab tiʼ le israelitaʼob úuchjeakiloʼ (Luc. 10:30-37). ¿Bix jeʼel k-beetkeʼ? Wa yaan j-táanxel luʼumiloʼob teʼ tuʼux kajaʼanoʼonoʼ unaj k-respetarkoʼob, kex wa koʼoleloʼob wa kex mejen paalaloʼob.

17, 18. 1) ¿Baʼax ku yaʼaliktoʼon ka k-beet Levítico 19:2 yéetel 1 Pedro 1:15? 2) ¿Baʼax meyajil jach kʼaʼanaʼan tu yaʼalaj apóstol Pedro unaj k-beetik?

¹⁷ Levítico 19:2 yéetel 1 Pedro 1:15, ku yaʼalikoʼobeʼ le máaxoʼob meyajtik Diosoʼ kʼaʼabéet u pʼáatloʼob santoil. Yaʼab versículoʼob tiʼ le capítulo 19 tiʼ Levíticooʼ ku yaʼaliktoʼon baʼax unaj k-beetik utiaʼal k-lúubul utsil tu táan Jéeoba. Tsʼoʼok k-xakʼaltik jujunpʼéel versículoʼob ku yeʼeskoʼob baʼaxoʼob unaj k-beetik bey xan baʼaxoʼob maʼ unaj k-beetkiʼ. * Tsʼoʼok k-ilik xaneʼ le Tsʼíiboʼob ich Griegooʼ ku yeʼeskoʼob láayliʼ unaj k-beetik le baʼaxoʼob ku yaʼalik le capítulo 19 tiʼ Levíticooʼ. Chéen baʼaleʼ apóstol Pedroeʼ tʼaanaj tiʼ junpʼéel baʼal jach kʼaʼanaʼan maʼ tu chíikpajal tiʼ Levítico capítulo 19.

¹⁸ U jaajileʼ toʼoneʼ jejeláas baʼaloʼob maʼalobtak k-beetik utiaʼal k-lúubul utsil tu táan Dios. Chéen baʼaleʼ Pedroeʼ tu yaʼalaj xan junpʼéel baʼal jach unaj k-beetik. Letiʼeʼ antes tiʼ u yaʼalik unaj k-pʼáatal santoileʼ, tu yaʼalaj: «Preparartabaʼex utiaʼal meyaj» (1 Ped. 1:13, 15). ¿Tiʼ baʼax meyajil táan kaʼach u tʼaan? Letiʼeʼ tu yaʼaleʼ le sukuʼunoʼob yéeyaʼanoʼoboʼ yaan u tsikbaltikoʼob u jatsʼuts modos Jéeoba, le máax tʼanoʼoboʼ (1 Ped. 2:9). Bejlaʼeʼ tuláakloʼon yaantoʼon u jatsʼuts privilegioil k-táakpajal teʼ meyaj ku taasik utsil tiʼ le máakoʼoboʼ. Tiʼ u kaajal Jéeobaeʼ kʼubéentaʼantiʼ ka u tsikbalt yéetel ka u kaʼans tiʼ le máakoʼob le baʼaloʼob maʼalobtak ken u beet Diosoʼ (Mar. 13:10). Le oʼolaleʼ koʼoneʼex tsʼáaik k-óol k-beet le baʼax ku yaʼalik Levítico capítulo 19. Beyoʼ yaan k-eʼesik k-yaabiltmaj Dios, k-éet máakil yéetel taak k-pʼáatal santoil tiʼ tuláakal baʼal.