¿A wojel wa?
Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le israelitaʼoboʼ palitsiltaʼaboʼob Egipto, ¿yaan wa uláakʼ baʼax eʼesik jach bey úuchikoʼ?
Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ ka máan kʼiin bisaʼak José tu luʼumil Egipto tumen le madianitaʼoboʼ, Jacob yéetel u láakʼtsiloʼobeʼ lukʼoʼob Canaáneʼ ka binoʼob kajtal Egipto. Kajlajoʼob Gosén, le tuʼux ku nupkuba le río Nilo yéetel u kʼáaʼnáabil le Mediterráneooʼ (Gén. 47:1, 6). Le israelitaʼoboʼ «seguernaj u sen yaʼabtaloʼob tu séebaʼanil yéetel sen anchaj u páajtaliloʼob». Le oʼolal le egipcioʼoboʼ sajakchajoʼob, ka túun tu palitsiltoʼob le israelitaʼoboʼ (Éxo. 1:7-14).
Yaan máaxoʼob aʼalikeʼ maʼ jaaj le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Chéen baʼaleʼ yaan baʼaxoʼob eʼesik jach jaaj anchaj palitsiloʼob semitaʼob * tu luʼumil Egipto.
Le arqueólogoʼoboʼ tsʼoʼok u kaxtikoʼob jujunpʼéel lugaroʼob tuʼux kajlaj máakoʼob tu xamanil Egipto. John Bimson, juntúul máax xakʼaltik u tʼaaniloʼob le Bibliaoʼ, ku yaʼalikeʼ tsʼoʼok u kaxtaʼal maas tiʼ 20 lugaroʼob tuʼux kajlaj le máaxoʼob ku taaloʼob tiʼ u chʼiʼibal Semoʼ. Tsʼoʼoleʼ James Hoffmeier, juntúul máax xokik baʼaxoʼob úuch tu luʼumil Egiptoeʼ, tu yaʼalaj: «Óoliʼ tu yáamil 1800 yéetel 1540 táanil tiʼ u taal Jesúseʼ yaʼab tiʼ le máaxoʼob ku taaloʼob tu chʼiʼibal Sem kajaʼanoʼob kaʼach tu chikʼinil Asiaeʼ binoʼob kajtal tu luʼumil Egipto». Tu yaʼalaj xan: «Le tiempo ka úuch lelaʼ letiʼe tiempo xan ka úuch le baʼax ku yaʼalik le Biblia yoʼolal Abrahán, Isaak yéetel Jacob ku tsikbaltaʼal tu libroil Génesisoʼ».
Tu noojolil Egiptoeʼ tsʼoʼok xan u kaxtaʼal uláakʼ baʼax eʼesik jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Kaxtaʼab junpʼéel papiro tsʼíibtaʼab tu yáamil u jaʼabiloʼob 2000 yéetel 1600 táanil tiʼ u taal Jesús, teʼeloʼ tsʼíibtaʼan u kʼaabaʼ le palitsiloʼob meyajnajoʼob tiʼ junpʼéel naj yaan kaʼach tu noojolil Egiptooʼ. Maas tiʼ le cuarenta kʼaabaʼob tsʼíibtaʼanoʼoboʼ, u kʼaabaʼ le máaxoʼob taaloʼob tu chʼiʼibal Semoʼ. Le palitsiloʼobaʼ u meyajoʼobeʼ u beetkoʼob kaʼach janal, tejer yéetel uláakʼ meyajoʼob jach ku nóoksik máak. James Hoffmeiereʼ tu yaʼalaj: «Tumen maas tiʼ cuarenta máakoʼob ku taaloʼob tiʼ u chʼiʼibal Sem kajaʼanoʼob teʼ naj yaan kaʼach tu kaajil Tebaida [tu noojolil Egiptooʼ], maʼ xaaneʼ yaʼab uláakʼ tiʼ letiʼob kajaʼanoʼob tiʼ tuláakal u luʼumil Egipto, maases le tuʼux ku nupkuba le río Nilo yéetel u kʼáaʼnáabil le Mediterráneooʼ».
Le arqueólogo David Rohloʼ tu tsʼíibteʼ jujunpʼéel tiʼ u kʼaabaʼ le palitsiloʼob ku chíikpajal teʼ papiro kaxtaʼaboʼ «bey teʼ Biblia copiartaʼaboʼoboʼ». Ku chíikpajal kʼaabaʼob jeʼex Isacar, Aser yéetel Sifrá (Éxo. 1:3, 4, 15). Le oʼolal Rohleʼ ku yaʼalik: «Lelaʼ ku yeʼesik jach tu jaajil palitsiltaʼab le israelitaʼob tu luʼumil Egiptooʼ».
John Bimsoneʼ ku yaʼalik xan: «Le baʼaxoʼob tsʼoʼok u kaxtaʼaloʼoboʼ ku yeʼesik jach jaaj baʼax ku yaʼalik le Biblia yoʼolal bix úuchik u palitsiltaʼal le israelitaʼob tu luʼumil Egiptooʼ bey xan bix úuchik u jóoʼsaʼaloʼob teʼ luʼumiloʼ».
^ xóot’ol 4 Le tʼaan semitaoʼ ku taal tiʼ u kʼaabaʼ Sem, juntúul tiʼ u paalaloʼob Noé. Ichil u chʼiʼibal Sem taal le elamitaʼoboʼ, le asirioʼoboʼ, le caldeoʼoboʼ, le israelitaʼoboʼ, le sirioʼoboʼ yéetel uláakʼ u chʼiʼibal le árabeoʼoboʼ.