Jéeobaeʼ tsʼoʼok u chaʼik in meyajtik tak tiʼ kʼiinoʼob jach talamtak

Tsikbaltaʼab tumen Maatje de Jonge-van den Heuvel

YAANTEN 98 jaʼaboʼob, setenta jaʼaboʼob káajak in meyajtik Jéeoba, in Dios. Baʼaleʼ yaʼab talamil tsʼoʼok in aktáantik. Tu kʼiiniloʼob le kaʼapʼéel nojoch baʼateltáambaloʼ bisaʼaben kʼalbil tuʼux ku sen beetaʼal u meyaj máak. Teʼeloʼ jach lúub in wóoleʼ ka tin chʼaʼtuklaj in beetik junpʼéel baʼax jach ku beetik u yaatal in wóol tak bejlaʼeʼ. Ka máan kʼiineʼ yanchaj uláakʼ baʼal beet in muʼyaj. Kex beyoʼ jach kin tsʼáaik nib óolal tiʼ Jéeoba úuchik u chaʼik in meyajtik tak tiʼ kʼiinoʼob jach talamtak.

Tu mesil octubre tiʼ 1940 jach kʼexpaj in kuxtal. Teneʼ tiʼ kajaʼanen kaʼach tu kaajil Hilversum, Países Bajos, seis leguas (24 kilómetros) tiʼ Ámsterdam. Teʼ kʼiinoʼob táan u baʼateʼel le naziʼoboʼ. Jaap de Jonge, in wíichameʼ, juntúul máak jach uts kaʼachi. Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ cinco jaʼaboʼob tsʼoʼokok k-beel yéetel yaan juntúul k-chan hija óoxpʼéel jaʼaboʼob tiʼ ku kʼaabaʼtik Willy. Tu tséel k-otocheʼ yaan junpʼéel familia ocho u túulal u paalaloʼob, letiʼobeʼ jach óotsiloʼob yéetel jach talam u kaxtikoʼob baʼax u jaantoʼob. Kex beyoʼ u kʼammoʼob tu yotochoʼob juntúul táankelem xiʼipal, ku tsʼáaikoʼob baʼal u jaante bey xan tuʼux u wenel. Le oʼolal kin tuklik: «¿Baʼaxten ku kʼamkoʼob uláakʼ máak tu yotochoʼob?». Juntéenjeakeʼ tin bisaj junpʼíit janal tiʼobeʼ ka tin wojéelteʼ le xiʼipaloʼ juntúul precursor. Letiʼeʼ tu tsikbaltajten u maʼalob péektsilil le Reinooʼ bey xan le utsiloʼob ken u taasoʼ. Le baʼax tu tsikbaltajtenoʼ jach utschaj tin wich, maʼ xáanchaj ka tin kʼamaj u jaajiliʼ. Teʼ jaʼab jeʼeloʼ tin kʼubaj in kuxtal tiʼ Jéeobaeʼ ka okjaʼanajen. Junpʼéel jaʼab tiʼ leloʼ okjaʼanaj xan in wíicham.

Teen kaʼacheʼ maʼ yaʼab baʼaxoʼob in wojel tiʼ le Bibliaoʼ, baʼaleʼ in wojel ka tin beetinba x-jaajkunajil tiʼ Jéeobaeʼ ooken ichil junpʼéel religión maʼ kʼamaʼan tumen le gobiernooʼ. Tsʼoʼoleʼ in wojel yaʼab sukuʼunoʼob kʼalaʼanoʼob cárcel tumen ku kʼaʼaytajoʼob. Kex beyoʼ joʼopʼ in kʼaʼaytaj joonaj joonajil yéetel in kʼamik tin wotoch le precursoroʼoboʼ bey xan le superintendente viajanteʼoboʼ. K-otocheʼ ku meyaj utiaʼal u líiʼsaʼal le jóoʼsaʼaniloʼob ku taasaʼal tumen le sukuʼunoʼob yéetel kiikoʼob ku taaloʼob Ámsterdamoʼ. Letiʼobeʼ ku pixkoʼob yéetel lonaʼob utiaʼal u taaskoʼob tiʼ bicicletaʼob. Letiʼobeʼ jach u yaabiltmoʼob le sukuʼunoʼoboʼ yéetel maʼ sajak u tsʼáa u kuxtaloʼob tu táan kíimil tu yoʼolaloʼobiʼ (1 Juan 3:16).

«¿Yaan wa a xáantal mami?»

Seis meses okjaʼanakeneʼ taal óoxtúul policíaʼob u xakʼaltoʼob in wotoch. Maʼ tu yiloʼob tuʼux k-taʼakmaj le jóoʼsaʼaniloʼoboʼ, baʼaleʼ tu kaxtoʼob jujunpʼéel libroʼob yaan kaʼach yáanal le camaoʼ. Teʼ súutuk jeʼeloʼ tu yaʼaloʼobten ka xiʼiken tu yéeteloʼob tu comisaríail Hilversum. Ka tin méekʼaj in chan hija utiaʼal in waʼaliktiʼ táan in bineʼ, letiʼeʼ tu yaʼalajten: «¿Yaan wa a xáantal mami?». Ka tin waʼalajtiʼ. «Maʼatan neʼ.  Jach beora kin suutaʼ». Baʼaleʼ máan dieciocho meses utiaʼal in kaʼa ilik.

Paʼatik in tsikbaltikteʼex baʼax úuchi. Juntúul policíaeʼ tu bisen Ámsterdam tiʼ tren utiaʼal u kʼáatchiʼitken. Le máaxoʼob kʼáatchiʼitenoʼ u kʼáatoʼob ka in waʼaltiʼob wa u j-jaajkunajoʼob Jéeoba óoxtúul máakoʼob kajaʼanoʼob Hilversum. Teneʼ tin waʼalajtiʼob: «Teneʼ chéen letiʼe máak in kʼaj óolaʼ, tumen tiʼ letiʼ k-manik leche». Lelaʼ jach u jaajil tumen le sukuʼunoʼ kon leche ku beetik. Ka tsʼoʼokeʼ tin waʼalaj: «Baʼaleʼ wa a kʼáat a wojéelteʼex wa j-Jaajkunajeʼ kʼáateʼex tiʼ letiʼ, maʼ tiʼ teniʼ». Tumen maʼ tin wóotaj in waʼal u maasileʼ tu loxenoʼob tin wich ka tu kʼalenoʼob, teʼeloʼ tiʼ tin máansaj kaʼapʼéel mesiʼ. Ka ojéeltaʼab tumen in wíicham tuʼux u kʼalmenoʼobeʼ taal u taasten in nookʼ yéetel baʼal in jaante. Tu mesil agosto tiʼ 1941, tu bisenoʼob Ravensbrück, Alemania, junpʼéel tuʼux ku kʼalaʼan uláakʼ koʼoleloʼob, kex 20 leguas (80 kilómetros) tiʼ Berlín.

«Maʼ a chaʼik u lúubul a wóol»

Ka kʼuchoʼoneʼ aʼalaʼabtoʼon jeʼel u páajtal k-suut t-otoch wa k-firmartik tsʼoʼok u xuʼulul k-meyajtik Dioseʼ. Baʼaleʼ teneʼ maʼ tin beetiʼ; tin kʼubaj tuláakal le baʼaxoʼob yaantenoʼ, ka ooken tiʼ junpʼéel baño utiaʼal in kʼexik in nookʼ, teʼeloʼ tiʼ tin kʼaj óoltaj jujuntúul kiikoʼob kajaʼanoʼob kaʼach Países Bajos. Tsʼaʼabtoʼon junpʼéel plato, junpʼéel taza, junpʼéel cuchara yéetel junpʼéel nookʼ chuyaʼan junpʼéel chan triángulo morado utiaʼal u yeʼesikeʼ toʼoneʼ u j-jaajkunajoʼon Jéeoba. Le yáax áakʼaboʼ kʼaʼaloʼon tiʼ junpʼéel barracón. Teʼeloʼ tiʼ yáax okʼolnajen desde jóoʼken tin wotochiʼ. Ka tin tuklaj: «¿Baʼax kun úuchulten waleʼ? ¿Bukaʼaj kʼiinoʼob ken in beet wayeʼ?». Tumen maʼ úuch in kʼaj óolt u jaajileʼ, maʼ kʼuchken in jach yaabilt Jéeobaiʼ. Yaʼab baʼaloʼob ku bineltik in kanik. Ka sáaschaj tuláakʼ kʼiineʼ, le táan u máansaʼal listaoʼ, maʼ xaaneʼ juntúul kiik ku taal Holandaeʼ tu yilaj jach lubaʼan in wóol, tumen tu yaʼalajten: «Maʼ chaʼik u lúubul a wóol, líikʼik a wóol. ¿Baʼax jeʼel u beetiktoʼon loobeʼ?».

Ka tsʼoʼok u máansaʼal listaeʼ, bisaʼaboʼon tiʼ uláakʼ junpʼéel barracón, teʼeloʼ tu kʼamoʼon yaʼab kiikoʼob ku taaloʼob tiʼ Países Bajos yéetel Alemania. Yaan tiʼ letiʼobeʼ tsʼoʼok maas tiʼ junpʼéel jaʼab bisaʼakoʼobiʼ. Letiʼobeʼ jach tu yáantenoʼob yéetel tu líiʼsoʼob in wóol. Junpʼéel baʼax jach jatsʼuts tin wileʼ, tumen maas limpio le tuʼux yanoʼoboʼ. Tuláakal máak u yojleʼ maʼ chéen limpioiʼ, baʼaxeʼ mix máak ku yookoliʼ, mix máak ku poochʼiliʼ yéetel mix máak ku kaxan baʼateliʼ. Kex jach talam le kuxtal teʼeloʼ, le barracón tuʼux yaan le kiikoʼoboʼ bey u chan xóotʼ luʼum limpio baʼpachtaʼan tumen tuláakal baʼax kʼaaseʼ.

Le meyaj ku beetaʼal sáamsamaloʼ

Teʼeloʼ junpʼéel kúuchil tuʼux yaʼab u meyaj máak yéetel junpʼíit baʼal ku tsʼaʼabal u jaante. K-líikʼil las cinco jaʼatskab utiaʼal u máansaʼal lista. Le koʼoleloʼob ku kananoʼoboʼ ku beetkoʼob k-pʼáatal waʼatal junpʼéel horaiʼ, kex ka kʼáaxak jaʼ wa ka úuchuk jeʼel baʼaxakeʼ. Las cinco u chíinil kʼiin, ken tsʼoʼokok k-sen meyajeʼ, ku kaʼa máansaʼal lista. Ken tsʼoʼokokeʼ k-jaantik junpʼíit waaj yéetel junpʼíit sopa, tsʼoʼoleʼ k-chital jach kaʼanaʼanoʼon.

Sáamsamal kin meyaj tiʼ junpʼéel granja, teʼeloʼ xot trigo kin beetik yéetel junpʼéel hoz, kin limpiartik xan kaʼach tuʼux ku bin le jaʼ utiaʼal u  jóoyabtaʼal le trigooʼ yéetel kin limpiartik tuʼux ku tséentaʼal kʼéekʼenoʼob. Kex jach kin kaʼanal ikil in beetik le meyaj yéetel jach sucio le baʼaxoʼob kin limpiartik kaʼachoʼ, béeychaj in beetik tumen x-lóoʼbaynen yéetel yaan in muukʼ. Junpʼéel baʼax jach tu yáanteneʼ letiʼe in kʼayik kʼaayoʼob ku yáantken tuukul tiʼ le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Baʼaleʼ jach taakchaj in wilik in wíicham yéetel in chan hija.

Kex chéen junpʼíit baʼax ku tsʼaʼabaltoʼon utiaʼal k-jaanteʼ, tuláakal le kiikoʼob ku yilik u líiʼskoʼob sáamsamal junxéetʼ waaj utiaʼal u yantaltoʼon junpʼíit maas utiaʼal domingoiʼ, tumen teʼ kʼiin jeʼeloʼ k-muchʼikba utiaʼal k-tsikbal tiʼ baʼaxoʼob ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Kex minaʼantoʼon mix junpʼéel jóoʼsaʼanileʼ, jach k-chʼenxikintik le baʼax ku tsolik le kiikoʼob yaan u jaʼabiloʼob ku taaloʼob Alemaniaoʼ. Tak u kʼaʼajsajil u kíimil Cristo t-kʼiinbesaj teʼeloʼ.

Chiʼichnakchajen, yaachaj in wóol yéetel líikʼ in wóol

Yaan kʼiineʼ ku yaʼalaʼaltoʼon ka k-beet meyajoʼob yaan yil yéetel baʼaxoʼob kʼaʼabéet tiʼ u soldadoʼob le naziʼoboʼ. Tumen k-ojel maʼ unaj k-táakpajal tiʼ baʼaloʼob beyoʼ, maʼ t-óotaj k-beetiʼ. Bey túunoʼ, ku máan yaʼab kʼiinoʼob maʼatech u tsʼaʼabal k-oʼoch yéetel ku beetaʼal k-pʼáatal waʼatalil ich yaʼab horaʼob ken máansaʼak lista. Juntéenjeakeʼ kʼaʼaloʼon ich cuarenta kʼiinoʼob ichil junpʼéel barracón tu kʼiiniloʼob keʼel yéetel mix baʼal yaan utiaʼal kʼíinkuntik.

Tiʼ u j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ mantatsʼ ku yaʼalaʼal jeʼel u páajtal u suutoʼob tu yotochoʼob wa ku firmartikoʼob tsʼoʼok u xuʼulul u meyajtikoʼob Dioseʼ. Ka tsʼoʼok in máansik junpʼéel jaʼab Ravensbrückeʼ, jach lúub in wóol. Jach taakchaj in wilik in wíicham yéetel in chan hija ka binen yiknal le koʼoleloʼob ku kananoʼoboʼ, ka tin kʼáatajtiʼob le juʼun in firmartoʼ.

Ka ojéeltaʼab tumen le kiikoʼob baʼax tsʼoʼok in beetkoʼ, yaan tiʼ letiʼobeʼ xuʼul u tʼankenoʼob. Baʼaleʼ Hedwig yéetel Gertrud, kaʼatúul kiik yaan u jaʼabiloʼob ku taaloʼob Alemaniaeʼ, tu natsʼubaʼob tin wiknaleʼ ka tu yaʼaloʼobten u yaabiltmenoʼob. Le táan k-limpiartik le tuʼux ku tséentaʼal le kʼéekʼenoʼoboʼ, tu tsoloʼobten yéetel yaabilaj baʼaxten unaj u chúukpajal k-óol k-meyajt Jéeoba yéetel tu yaʼaloʼobteneʼ le yaabilaj k-uʼuyik tu yoʼolaloʼ unaj u péekskoʼon utiaʼal maʼ u xuʼulul k-meyajtik. Le baʼax tu yaʼaloʼobtenoʼ jach kʼuch tin puksiʼikʼal. * In wojel le baʼax tin beetoʼ maʼ maʼalobiʼ, le oʼolal in kʼáat kaʼach in waʼaltiʼob maʼ u beetkoʼob u cuentail le juʼun tin firmartoʼ. Juntéenjeakeʼ tin waʼalaj tiʼ juntúul kiik le baʼax kin tuklik in beetkoʼ. Maʼ xaaneʼ uʼuyaʼab tumen juntúul soldado, tumen teʼ áakʼab jeʼeloʼ jáalkʼabtaʼaben ka bisaʼaben tiʼ junpʼéel tren ku bin tak Países Bajos. Juntúul tiʼ le koʼoleloʼob ku kananoʼoboʼ, jach kʼajaʼanten, bey joʼoljeak tin wileʼ, tu yaʼalajten: «Techeʼ láayliʼ tiaʼanech ichil le Bibelforscher [J-Xoknáaloʼob tiʼ le Bibliaoʼ] yéetel maʼ ken a xul a beetik». Teneʼ tin waʼalajtiʼ: «Jach beyoʼ, wa ka u chaʼa Jéeoba». Kex beyoʼ seguernaj in tuklik: «¿Baʼax jeʼel u páajtal in beetik utiaʼal in weʼesik maʼ jaaj le baʼax tsʼoʼok in firmartikoʼ?».

Junpʼéel baʼax ku yaʼalik le juʼun tin firmartoʼ letiʼ lelaʼ: «Yéetel lelaʼ kin waʼalik jach junpuliʼ maʼ kin kaʼa táakpajal tiʼ le meyajoʼob ku beetik le J-Xoknáaloʼob tiʼ le Biblia tiʼ Tuláakal Yóokʼol Kaaboʼ». Ka kʼaʼajten lelaʼ taal tin tuukul junpʼéel baʼax jeʼel u páajtal in beetkeʼ: in jóokʼol kʼaʼaytaj tu kaʼatéen. Leloʼ le tin beetaj tu mesil enero tiʼ 1943, junpʼíit kʼiinoʼob suunaken tin wotoch. Baʼaleʼ in wojel wa ka ilaʼak táan in kʼaʼaytik u Reino Dios tumen le naziʼoboʼ, maas yaj ken u castigartilenoʼob.

Utiaʼal in weʼesik tiʼ Jéeoba jach tu jaajil in kʼáat in meyajt yéetel chúukaʼan óolaleʼ joʼopʼ in kaʼa kʼamik tin wotoch le sukuʼunoʼob taasik le jóoʼsaʼaniloʼoboʼ bey xan le superintendente viajanteʼoboʼ. Jach kin tsʼáaik u nib óolalil tiʼ Jéeoba úuchik u kaʼa tsʼáaik u páajtalil in weʼesik in yaabiltmaj letiʼ bey xan u kaajal.

 Junpʼéel baʼax jach tu beetaj in muʼyaj

Le taʼaytak u tsʼoʼokol le baʼateltáambaloʼ teen yéetel in wíichameʼ jach muʼyajnajoʼon. Tu mesil octubre tiʼ 1944, tu tsʼáaj difteria tiʼ k-chan hija. Jach séeb úuchik u maas kʼojaʼantal, chéen óoxpʼéel kʼiin máan ka kíimi, siete jaʼaboʼob yaantiʼ kaʼachi.

Le ka kíimoʼ jach yaachaj t-óol. Jeʼel u páajtal in waʼalikeʼ maas yaj tiʼ le baʼaxoʼob tin muʼyajtaj Ravensbrückoʼ. Baʼaleʼ teʼ kʼiinoʼob jach talamtakoʼ tu yáantoʼon le baʼax ku yaʼalik le Salmo 16:8: «Mantatsʼ kʼajaʼan tiʼ teen Yuumtsil; tu yoʼolal tiʼ yaan tin x-noʼoj kʼabeʼ, mix baʼal bíin u beet in lúubul». Teen yéetel in wíichameʼ jach k-creertik yaan u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼoboʼ. Chúukpaj k-óol k-meyajt Dios yéetel k-kʼaʼayt le maʼalob péektsiloʼ. In wíichameʼ jach tu yáanten in meyajt Jéeoba yéetel kiʼimak óolal tak ka kíim tu jaʼabil 1969.

Utsiloʼob yéetel kiʼimak óolaloʼob

Junpʼéel baʼax jach beetik u kiʼimaktal in wóol teʼ tu tsʼook jaʼaboʼobaʼ, letiʼe in biskinba yéetel le sukuʼunoʼob jach u kʼubmaj u yóol u meyajtoʼob Diosoʼ. Tu kʼiiniloʼob le baʼateltáambal, ken xíimbaltaʼak le múuchʼulil tumen le superintendente viajanteʼob yéetel u yatanoʼoboʼ, tiʼ ku pʼáatloʼob tin wotocheʼ. Jeʼex le sukuʼun Maarten Kaptein yéetel Nel, u yataneʼ, trece jaʼaboʼob tu beetoʼob tin wotoch. Ka jach kʼojaʼanchaj le kiikoʼ, tin kanáantaj yéetel kiʼimak óolal ich óoxpʼéel meses tak ka kíimi. Le úuchik in biskinba yéeteloʼob bey xan yéetel le sukuʼunoʼob yanoʼob tin múuchʼuliloʼ junpʼéel baʼax jach jatsʼuts in wilik ichil u kaajal Jéeoba.

Junpʼéel baʼax kin kʼaʼajsik yéetel kiʼimak óolaleʼ letiʼe úuchik in invitartaʼal utiaʼal ka xiʼikoʼon Ravensbrück tu jaʼabil 1995. Teʼeloʼ páajchaj in kaʼa ilik le kiikoʼob tsʼoʼok maas tiʼ cincuenta jaʼaboʼob maʼ in wiloʼob kaʼachoʼ. Jach kiʼimakchaj in wóol úuchik in wilkoʼob tu kaʼatéen tumen yanchaj u páajtalil k-paklan líiʼsik k-óol utiaʼal u seguer k-meyajtik Jéeoba tak ken kʼuchuk u kʼiinil u kaʼa kuxkíintaʼal le k-láakʼtsiloʼob tsʼoʼok u kíimloʼoboʼ.

Apóstol Pabloeʼ ku yaʼalik tiʼ Romailoʼob 15:4 Jéeobaeʼ u kʼáat «ka yanaktoʼon [esperanza] tu yoʼolal le chúukaʼan óolal yéetel le kiʼimak óolal k-ilik teʼ tsʼíiboʼoboʼ». Jach kin tsʼáaik nib óolal tiʼ yoʼolal le esperanzaoʼ, tumen tsʼoʼok u yáantken utiaʼal in meyajtik yéetel kiʼimak óolal tak tiʼ kʼiinoʼob talamtak.

[Tsolajil]

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 10]

Yéetel Jaap (1930)

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 10]

Willy k-hija, siete jaʼaboʼob tiʼ

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 12]

Tu jaʼabil 1995 ka t-kaʼa ilakba. Teen le u kaʼatúul máax kulukbal teʼ x-tsʼíik tiʼ le yáax filaoʼ