Tsʼoʼok in wilik yaʼab baʼaloʼob maʼalobtak

Tsikbaltaʼab tumen Arthur Bonno

TEEN yéetel Edith, in wataneʼ binoʼon tiʼ junpʼéel asamblea tiʼ distrito tu jaʼabil 1951. Teʼ asambleaoʼ aʼalaʼab yaan u yantal junpʼéel muchʼtáambal yéetel le máaxoʼob u kʼáat u beet u misioneroiloʼoboʼ.

Teneʼ tin waʼalaj tiʼ Edith: Kux túun ka xiʼikoʼon teʼ muchʼtáambaloʼ.

Letiʼeʼ tu núukaj: Art, leloʼ maʼ toʼon u yuumiliʼ.

Ka tin kaʼa aʼalajtiʼ: Koʼox Edie, kex chéen ka k-uʼuy baʼax kun aʼalbiliʼ.

Ka binoʼon, ka tsʼoʼokeʼ tsʼaʼabtoʼon kaʼapʼéel solicitud utiaʼal u bin máak teʼ Escuela tiʼ Galaadoʼ.

Ka tin waʼalaj tiʼ in watan: ¡Koʼox chupik!

Letiʼeʼ tu yaʼalaj: Baʼaleʼ Art, ¿kux túun k-láakʼtsiloʼob?

Junpʼéel jaʼab ka tak táanchumuk tiʼ leloʼ ka binoʼon teʼ Escuela tiʼ Galaadoʼ, ka tsʼoʼokeʼ túuxtaʼaboʼon Ecuador, Sudamérica.

Jeʼex a wilik teʼ tsikbal t-beetoʼ, teneʼ jach séeb in chʼaʼtuklik in beetik wa baʼax, baʼaleʼ Editheʼ maʼ jach bey u beetkiʼ. Letiʼeʼ líikʼ tu kaajil Elizabeth, junpʼéel chan kaaj yaan Pensilvania (Estados Unidos), maʼ u kʼaj óol máakoʼob tiʼ táanxel luʼumiloʼobiʼ yéetel mix juntéen náachchajak tiʼ u yotoch, le oʼolal talamchaj tiʼ u pʼatik u láakʼtsiloʼob. Kex beyoʼ tu yóotaj ka xiʼikoʼon kʼaʼaytaj táanxel luʼumil. Kʼuchoʼon tu luʼumil Ecuador tu jaʼabil 1954, tak bejlaʼeʼ láayliʼ tiʼ yanoʼoneʼ. Tuláakal le jaʼaboʼob joʼopʼok k-beetik k-misioneroiloʼ tsʼoʼok in wilik yaʼab baʼaloʼob maʼalobtak. Paʼatik in tsikbalttech wa jaypʼéeliʼ.

Baʼaloʼob jatsʼutstak

Ka kʼuchoʼon Ecuadoreʼ, túuxtaʼaboʼon kʼaʼaytaj tu noj kaajil Quito, kex 2,850 metros kaʼanlil. Desde tu kaajil Guayaquil tak teʼeloʼ tu bisajtoʼon kaʼapʼéel kʼiin k-kʼuchliʼ, tumen binoʼon tiʼ tren yéetel camión (bejlaʼeʼ, chéen treinta minutos ku bisik u kʼuchul máak tiʼ avioniʼ). Teʼeloʼ meyajnajoʼon yéetel kiʼimak óolal ichil kanpʼéel jaʼabiʼ, baʼaleʼ tu jaʼabil 1958, tsʼaʼaben in beet in superintendente tiʼ circuitoil. Leloʼ junpʼéel baʼal jach jatsʼuts úuchik k-ilik.

Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ chéen kaʼapʼéel circuitoʼob maʼ jach nuuktak yaan tu luʼumil Ecuadoriʼ.  Le oʼolaleʼ, kex k-xíimbaltik le múuchʼuliloʼoboʼ, k-máansik yaʼab semanaʼob táan k-kʼaʼaytaj tiʼ mejen kaajoʼob tuʼux minaʼan j-Jaajkunajoʼobiʼ. U suukileʼ k-pʼáatal chéen tiʼ junpʼéel chan cuarto minaʼan u ventanailoʼob, ichileʼ chéen junpʼéel cama yaniʼ. Le oʼolal ken xiʼikoʼon kaʼacheʼ k-bisik junpʼéel caja de tabla, tuʼux k-bisik k-nookʼ, junpʼéel hornilla de queroseno, junpʼéel sartén, platos, junpʼéel palangana, teepʼeloʼob yéetel junpʼéel pabellon. Tsʼoʼoleʼ k-bisik úuchben periodicoʼob utiaʼal k-makik u joolil le pakʼ utiaʼal maʼ u jach okol chʼoʼ teʼ tuʼux yanoʼonoʼ.

Kex jach éeʼjochʼeʼen yéetel maʼ jach maʼalobtak le mejen cuartoʼob tuʼux k-pʼáatloʼ, láayliʼ kʼajaʼantoʼon bix k-tsikbal ken áakʼabchajkeʼ. Teen yéetel in wataneʼ suuk k-chakik kaʼach junpʼíit janal tiʼ le hornilla de querosenooʼ. Tsʼoʼoleʼ k-kutal teʼ cama k-jaantoʼ, tsʼoʼoleʼ k-tsikbal. Editheʼ ku aprovechartik le súutukiloʼob bey utiaʼal u yaʼalikten bix jeʼel in tʼanik yéetel yaabilaj le sukuʼunoʼoboʼ, tumen yoʼolal bix in modos kaʼacheʼ, yaan kʼiineʼ maʼ maʼalob bix in tʼankoʼobiʼ. Yoʼolal le baʼaxoʼob tu yaʼalajtenoʼ páajchaj in maas líiʼsik u yóol le sukuʼunoʼob tuʼux k-bin xíimbaloʼ. Tsʼoʼoleʼ ken joʼopʼok in tʼaan kʼaas tiʼ wa máaxeʼ, letiʼeʼ maʼatech u seguertik le tsikbaloʼ, lelaʼ tu yáanten utiaʼal in maas beetik u cuentail le baʼaxoʼob maʼalobtak ku beetik u maasiloʼ. Baʼaleʼ maases k-tsikbal tiʼ le baʼaxoʼob k-kanik tiʼ U Pʼíich Tulumil Kananoʼ bey xan tiʼ le baʼaxoʼob úuchtoʼon teʼ kʼaʼaytajoʼ. ¡Mantatsʼ yaan baʼax k-tsikbalte!

Ka binoʼon k-kaxt Carlos

Tu kaajil Jipijapa, tu chiikʼin u luʼumil Ecuadoreʼ, aʼalaʼabtoʼoneʼ yaan juntúul máak taak u kaanbal tiʼ le Bibliaoʼ. U kʼaabaʼeʼ Carlos Mejía. Baʼaleʼ maʼ k-ojel jach tuʼux kajaʼaniʼ, le oʼolal tiʼ junpʼéel jaʼatskabeʼ jóokʼoʼon k-kaxte. Le bejoʼoboʼ maʼ maʼalobtakiʼ, yéetel tumen kʼáax cháak tu joʼolojeʼ, ku bin k-tséeltik le tuʼux buululoʼ. Teneʼ táanil kin bin. Chéen ka tin wuʼuyaj u yaʼalik Edie: «¡Art!». Ka tin sutimba in wileʼ, tiʼ tsʼopaʼan ichil le luukʼoʼ, tu píix naakal. Jach taakchaj in cheʼejtik, baʼaleʼ maʼ tin beetiʼ tumen táan u yokʼol.

Páajchaj in jóoʼsik ichil le luukʼoʼ, baʼaleʼ tiʼ pʼáat u xaanabiʼ, ka tin waʼalaj tiʼ juntúul chan xiʼipal yéetel juntúul chan x-chʼúupal yanoʼob naatsʼ: «Wa ka jóoʼskeʼexeʼ kin tsʼáaikteʼex wa bajux». Tu séebaʼanileʼ tu jóoʼsoʼob le xanaboʼ, baʼaleʼ kʼaʼabéet junpʼéel tuʼux u pʼoʼik u yook Edie. U maama le mejen paalaloʼ tu yilaj desde ichil u yotoch le baʼax úuchtoʼonoʼ ka tu yaʼalaj ka máanakoʼoniʼ. Letiʼeʼ tu yáantaj Edie u pʼoʼo u yook, yéetel le mejen paalaloʼ tu pʼoʼojoʼob u xaanab. Táanil tiʼ k-lukʼul yiknaloʼobeʼ úuch junpʼéel baʼal jach maʼalob. Tin waʼalaj tiʼ le koʼolel táan k-kaxtik juntúul máak ku kʼaabaʼtik Carlos Mejía. Letiʼeʼ tu pakteneʼ ka tu yaʼalaj: «¡Letiʼeʼ in wíicham!». Ka joʼopʼ k-tsʼáaik xook tiʼob yéetel le Bibliaoʼ, tuláakloʼob okjaʼanajoʼob. Ka máan kʼiineʼ, Carlos, u yatan yéetel kaʼatúul u hijaʼobeʼ tu beetaj u precursor especialiloʼob.

Talam k-bin, baʼaleʼ maʼalob k-kʼaʼamal

U beetik máak u superintendente tiʼ circuitoileʼ maʼ chéen chʼaʼabiliʼ. Jeʼex toʼoneʼ kʼaʼabéetchaj k-bin tiʼ autobús, tren, camión, canoa yéetel tiʼ avioneta. Juntéenjeakeʼ le superintendente tiʼ distrito, John McLenachan, yéetel Dorothy, u yataneʼ, binoʼob t-éetel utiaʼal k-kʼaʼaytaj tiʼ le j-chuk kayoʼob kajaʼanoʼob tu jáal le jaʼ yanoʼob naatsʼ tiʼ u luʼumil Colombiaoʼ. Binoʼon tiʼ junpʼéel canoa yaan u motoril, máanoʼon tuʼux yaan nukuch tiburonoʼob beeytak jeʼex le canoaʼ tuʼux k-binoʼ. Kex le máak biskoʼon maʼ yáax u máan teʼeloʼ jach sajakchajeʼ ka joʼopʼ u bin chéen tu jáalik le jaʼoʼ.

Kex yaʼab talamiloʼob t-aktáanteʼ, jach jatsʼuts úuchik k-ilik k-beetik k-superintendente tiʼ circuitoil. T-kʼaj óoltaj sukuʼunoʼob jach utsoʼob yéetel tu kʼamoʼonoʼob tu yotochoʼob. Yaan tuʼuxeʼ, le sukuʼunoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobtoʼon ka jaankoʼon óoxtéen tiʼ junpʼéel kʼiin yéetel ka weenkoʼon tiʼ le junpʼéeliliʼ cama yaantiʼob, kex letiʼob ka jaankoʼob chéen juntéen  yéetel ka weenkoʼob chéen luʼum. Edieeʼ ku yaʼalik: «Le sukuʼunoʼobaʼ tu kaʼansoʼobten chéen junpʼíit baʼax kʼaʼabéet tiʼ máak utiaʼal u kuxtal».

«Maʼ k-kʼáat aʼal maʼ tu páajtal k-beetik le meyaj ku tsʼaʼabaltoʼonoʼ»

Tu jaʼabil 1960 úuch uláakʼ junpʼéel baʼal jach maʼalob: invitartaʼaboʼon meyaj tu najil Betel yaan tu kaajil Guayaquil, Ecuador. Teneʼ pʼáaten meyajiʼ, baʼaleʼ Editheʼ ku bin kʼaʼaytaj tiʼ junpʼéel múuchʼulil yaan naatsʼ. Mix juntéen tin tuklaj wa jeʼel u páajtal in beetik meyajoʼob ichil junpʼéel oficinaeʼ, baʼaleʼ jeʼex u yaʼalik Hebreob 13:21, Dioseʼ ku kaʼanskoʼon «maʼalob utiaʼal tuláakal utsil meyaj». Kaʼapʼéel jaʼab tiʼ leloʼ, invitartaʼaben xook tiʼ Galaad tu Betelil Brooklyn (Nueva York). Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ u yatan tuláakal le sukuʼunoʼob binoʼob teʼ xookoʼ, ku pʼáatloʼob teʼ tuʼux ku kʼaʼaytajoʼob ichil le diez meses kun xáantal le xookoʼ. Tsʼoʼoleʼ túuxtaʼab junpʼéel carta tiʼ Edie tumen Brooklyn utiaʼal u kʼáataʼaltiʼ wa ku yuʼubik jeʼel u páajtal u pʼáatal chéen tu juunal ichil le bukaʼaj tiempooʼ.

Editheʼ tu tsʼíibtaj: «In wojel maʼ letiʼe baʼax maas chéen chʼaʼabil ken k-beetoʼ, baʼaleʼ k-ojel Jéeobaeʼ yaan u yáantkoʼon k-aktáant le talamiloʼob kun yantaltoʼonoʼ. [...] Maʼ k-kʼáat aʼal maʼ tu páajtal k-beetik le meyaj ku tsʼaʼabaltoʼonoʼ mix k-aʼalik maʼ ken kʼam le kaʼansaj ku tsʼaʼabaltoʼon utiaʼal k-beetik maʼalob le meyaj ku tsʼaʼabaltoʼonoʼ». Le tiaʼanen Brooklynoʼ, in wataneʼ tu túuxtajten junpʼéel carta cada semana.

T-kʼaj óoltaj yaʼab sukuʼunoʼob chúukaʼan u yóoloʼob u meyajtoʼob Dios

Yoʼolal kʼojaʼanileʼ suunajoʼon tu kaajil Quito tu jaʼabil 1966, teʼeloʼ t-beetaj k-misioneroil tu kaʼatéeniʼ. Le sukuʼunoʼob yanoʼoboʼ jach chúukaʼan u yóol u meyajtoʼob Dios.

Jeʼex juntúul kiikeʼ, jach ku jaʼajatsʼaʼal tumen u yíicham jach ku káaltal kaʼachi. Junpʼéel kʼiineʼ, tʼaʼanoʼon kex las seis jaʼatskab kʼiin utiaʼal u yaʼalaʼaltoʼon tsʼoʼok u jaʼatsʼal tu kaʼatéen, ka binen tu séebaʼanil in wile. Maʼ tin creertik kaʼach baʼax tin wilaj: le kiikoʼ chilikbal tu cama, chuup u yich yéetel éekʼ morado u wíinklil. Jaʼajatsʼaʼab tumen u yíicham yéetel u yook míis tak ka káachi. Ka suunajen in wil tu kaʼatéen teʼ kʼiin jeʼeloʼ, tin wilaj u yíicham, ka tin waʼalajtiʼ jach junpuliʼ maʼ maʼalob ka beetaʼak bey tiʼ juntúul koʼoleloʼ, letiʼeʼ joʼopʼ u yaʼalik yaʼab baʼaloʼob utiaʼal ka perdonartaʼak.

Ku tsʼoʼokol u máan u jaʼabil 1970, chan utschajen, ka joʼopʼ in beetik tu kaʼatéen in superintendente tiʼ circuitoil. Binen in xíimbalt le múuchʼuliloʼob yaan tu kaajil Ibarraoʼ, teʼeloʼ tsʼoʼok kex óoliʼ 15 jaʼaboʼob yáax xiʼikoʼon xíimbaliʼ. Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ, chéen juntúul misionero yéetel juntúul sukuʼun kajaʼaniʼ. Le oʼolal jach taakchaj k-bin k-kʼaj óolt le sukuʼunoʼob tsʼoʼok u yookloʼob ichil u kaajal Jéeobaoʼ.

Teʼ yáax muchʼtáambal binoʼon teʼ kaajoʼ, juntúul sukuʼun ku kʼaabaʼtik Rodrigo Vacaeʼ tu nuʼuktaj u jaats tiʼ le muchʼtáambal tuʼux ku yaʼalik ka táakpajak le muchʼukbaloʼoboʼ.  Cada juntéen ken u beet junpʼéel kʼáatchiʼeʼ, le sukuʼunoʼoboʼ ku yaʼalikoʼob kʼaʼam: «¡Teen!, ¡teen!», maʼatech u tichʼik u kʼaboʼob. Teen yéetel Editheʼ chéen joʼopʼ k-paktikba. Teneʼ tin tuklaj: «¿Baʼaxten ku beetik le sukuʼun beyaʼ?». Ka t-ojéelteʼ le sukuʼunoʼ chʼóop, baʼaleʼ ku páajtal u kʼaj óoltik le sukuʼunoʼob ken u yuʼub u tʼaanoʼoboʼ. Letiʼeʼ bey juntúul kanan taman jach tu jaajil u kʼaj óol tubeel u tamanoʼobeʼ. Kʼaʼajtoʼon le baʼax ku yaʼalik Juan 10:3, 4 yéetel 14, tuʼux ku yaʼalik le Maʼalob j-Kanan tamanoʼ jach u kʼaj óolmuba yéetel u tamanoʼob. Tak bejlaʼeʼ le sukuʼunaʼ láayliʼ táan u beetik u ancianoil yéetel u precursor especialileʼ. * Bejlaʼeʼ yaan ocho múuchʼuliloʼob tu kaajil Ibarra, seis ich kastlaniʼ, junpʼéel ich quichua yéetel uláakʼoʼ ich péeksaj kʼab tʼaan.

Jach kin tsʼáaik nib óolal tiʼ Jéeoba yoʼolal u yutsil

Tu jaʼabil 1974 t-ilaj uláakʼ u yutsil Jéeoba, tumen invitartaʼaboʼon ka xiʼikoʼon meyaj tu kaʼatéen Betel. Teʼeloʼ kaʼa meyajnajen tiʼ oficina yéetel ka tsʼoʼokeʼ tsʼaʼaben meyaj ichil le Comité tiʼ Sucursaloʼ. Editheʼ tsʼaʼab meyaj cocina, yéetel ka máan kʼiineʼ tsʼaʼab meyaj tu oficinailoʼob Betel. Bejlaʼeʼ ku meyaj tiʼ correo.

Ichil tuláakal le jaʼaboʼoboʼ, tsʼoʼok k-kʼamik yéetel kiʼimak óolal yaʼab sukuʼunoʼob ku taaloʼob tiʼ u xookil Galaad. Tumen yiijchajaʼan u tuukuloʼobeʼ, le sukuʼunoʼobaʼ tsʼoʼok u jach yáantkoʼob le múuchʼuliloʼoboʼ. Jach ku líiʼsik xan k-óol k-ilik le yaʼabkach sukuʼunoʼob yéetel kiikoʼob ku taaloʼob tiʼ maas tiʼ treinta jejeláas luʼumiloʼob kʼaʼaytaj tu luʼumil Ecuadoroʼ. Jach tu jaajil u tsʼaamoʼob táanil ichil u kuxtaloʼob u meyajtikoʼob Dios. Yaan tak tiʼ letiʼobeʼ tu konaj u yotochoʼob yéetel u negocioʼob utiaʼal u binoʼob kʼaʼaytaj tuʼux maas kʼaʼabéet. Tsʼoʼok u manik u camionoʼob utiaʼal u binoʼob tuʼux maʼ chéen chʼaʼabil u kʼuchul máakiʼ, tsʼoʼok u yáantajoʼob utiaʼal u yantal túumben múuchʼuliloʼob yéetel tsʼoʼok u yáantajoʼob utiaʼal u beetaʼal u Najiloʼob Reino. Ichil le kiikoʼob tsʼoʼok u taaloʼob kʼaʼaytajoʼ yaan yaʼab precursoraʼob maʼ tsʼokaʼan u beeloʼobiʼ. ¡Jach x-meeyjiloʼob!

Tsʼoʼok in wilik yaʼab baʼaloʼob maʼalobtak teʼ jaʼaboʼob táan in meyajtik Jéeobaoʼ. U maas maʼalobileʼ letiʼe in biskinba yéetel Jéeobaoʼ. Tsʼoʼoleʼ tsʼoʼok u tsʼáaik «máax [...] áantik[en]», le oʼolal jach kin tsʼáaik nib óolal tiʼ (Gén. 2:18). Ken tuukulnaken tiʼ le sesentainueve jaʼaboʼob tsʼoʼokok in beeloʼ, ku kʼaʼajalten le baʼax ku yaʼalik Proverbios 18:22: «U nuptáantaʼal [juntúul maʼalob] ataneʼ leloʼ u nuptáantaʼal baʼax uts». Jach kiʼimak in wóol ikil in múul meyajtik Jéeoba yéetel Edith ichil le bukaʼaj jaʼaboʼoboʼ. Letiʼeʼ jach yaʼab bix tsʼoʼok u yáantken. Tsʼoʼoleʼ letiʼeʼ mantatsʼ tu yeʼesaj yaabilaj tiʼ u maama. Desde ka kʼuchoʼon tu luʼumil Ecuadoreʼ, cada semanaeʼ tu tsʼíibtaj junpʼéel carta tiʼ in suegra tak ka kíim tu jaʼabil 1990, le yaan 97 jaʼaboʼob tiʼoʼ.

Bejlaʼeʼ yaanten 90 jaʼaboʼob yéetel tiʼ Editheʼ 89. Jach kiʼimak k-óol tumen tsʼoʼok k-áantik kex setenta máakoʼob u kʼaj óoltoʼob Jéeoba. Maʼatech u yaatal k-óol úuchik k-chupik le solicitud walajki sesenta jaʼaboʼob utiaʼal k-bin teʼ Escuela tiʼ Galaadoʼ. Le baʼax t-beetoʼ tsʼoʼok u tsʼáaiktoʼon u páajtalil k-ilik yaʼab baʼaloʼob maʼalobtak.

[Tsolajil]

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 29]

Teʼ Estadio Yankee tu kaajil Nueva York, yéetel uláakʼ misioneroʼob binoʼob xook Galaad t-éeteloʼ (1958)

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 31]

Ka t-xíimbaltaj junpʼéel familia meyajtik Jéeoba le táan k-meyaj bey superintendente tiʼ circuitoiloʼ (1959)

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 32]

Tu najil Betel Ecuador (2002)