1, 2. ¿Baʼaxten maʼ kíim le 230 j-Jaajkunajoʼob teʼ «marcha de la muerteoʼ»?

LE TAʼAYTAK u xuʼulsaʼal tiʼ le naziʼob teʼ tu Kaʼapʼéel Nojoch Baʼateltáambaloʼ, aʼalaʼabtiʼob ka u kíimsoʼob u milesil máaxoʼob pʼaatloʼob teʼ campos de concentracionoʼ. Le kʼalaʼanoʼob kaʼach Sachsenhausenoʼ beetaʼab u xíimbaloʼob tak tu jáal kʼáaʼnáab utiaʼal u naʼaksaʼaloʼob tiʼ barcoʼob kun bulbil teʼ kʼáaʼnáaboʼ. Ka máan kʼiineʼ le baʼax beetaʼabaʼ kʼaj óoltaʼab bey «la marcha de la muerte».

² Treintitres mil u túulal tiʼ le máaxoʼob kʼalaʼanoʼob Sachsenhausenoʼ tu xíimbaltoʼob maas tiʼ 62 leguas (250 kilómetros) tak Lübeck (Alemania), junpʼéel kaaj yaan jáal kʼáaʼnáab. Ichiloʼobeʼ tiaʼan 230 j-jaajkunajoʼob tiʼ Jéeoba ku taaloʼob tiʼ seis luʼumiloʼob, aʼalaʼantiʼob ka múul xiʼikoʼob. Minaʼan kaʼach u muukʼoʼob, wiʼijoʼob, yéetel kʼojaʼanoʼob, baʼaleʼ kex beyoʼ maʼ kíimoʼobiʼ. ¿Baʼax áantoʼob? Juntúul tiʼ letiʼobeʼ tu yaʼalaj: «Maʼ xuʼul k-paklan líiʼsik k-óoliʼ». Le sukuʼunoʼobaʼ maʼ kíimoʼob kex jach yaj baʼax tu muʼyajtoʼobiʼ tumen tu paklan eʼesoʼob yaabilaj yéetel tsʼaʼabtiʼob «le páajtalil ku píitmáan tiʼ u muukʼ wíinik» tumen Jéeobaoʼ (2 Cor. 4:7).

3. ¿Baʼaxten kʼaʼabéet k-paklan líiʼsik k-óol?

³ Bejlaʼeʼ maʼ táan k-aktáantik le baʼax tu aktáantaj le sukuʼunoʼoboʼ, baʼaleʼ k-aktáantik yaʼab talamiloʼob. Ka káaj u gobernar u Reino Dios tu jaʼabil 1914, jóoʼsaʼab Satanás teʼ kaʼanoʼ ka puʼul way Luʼumeʼ, le oʼolal «jach pʼujaʼan tumen u yojel chéen junpʼíit kʼiin pʼaataltiʼ» (Apo. 12:7-9, 12). Jeʼex u náatsʼal le Armagedonoʼ, le Kʼaasilbaʼaloʼ maas táan u beetik tuláakal utiaʼal u náachkuntkoʼon tiʼ Jéeoba. Tsʼoʼoleʼ sáamsamaleʼ jejeláas baʼax k-aktáantik ichil k-kuxtal (Job 14:1; Ecl. 2:23). Ken níikik tuláakal le talamiloʼoboʼ jeʼel k-uʼuyik maʼ ken k-jóokʼol táanil kex jeʼel baʼaxak ka k-beeteʼ. Bey úuchik tiʼ juntúul sukuʼun u líiʼsmaj u yóol yaʼab máaxoʼob ichil yaʼab jaʼaboʼob. Letiʼeʼ lúub u yóol tumen ka anchaj u jaʼabileʼ kʼojaʼanchaj  paʼteʼ yéetel u yatan. Jeʼex letiʼeʼ tuláakloʼon kʼaʼabéet u líiʼsaʼal k-óol tumen le sukuʼunoʼoboʼ yéetel kʼaʼabéet u tsʼáaiktoʼon Jéeoba «le páajtalil ku píitmáan tiʼ u muukʼ wíinikoʼ».

4. ¿Baʼax tu yaʼalaj Pablo unaj k-beetik utiaʼal k-áantik u maasil u chʼaʼ u yiikʼoʼob tiʼ le bukaʼaj talamiloʼob ku aktáantkoʼoboʼ?

⁴ Wa taak k-áantik u maasil u chʼaʼ u yiikʼoʼob tiʼ le bukaʼaj talamiloʼob ku aktáantkoʼoboʼ, unaj k-beetik le baʼax tu yaʼalaj apóstol Pablo tiʼ le sukuʼunoʼob hebreoʼoboʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Koʼoneʼex kaxtik xan bix jeʼel k-paklan áantikbaʼex utiaʼal ka yanak yaabilaj t-baatsil bey xan utiaʼal k-beetik baʼaloʼob maʼalobtak. Tsʼoʼoleʼ maʼ unaj u pʼáatal maʼ k-muchʼikbaʼex jeʼex suuk u beetik jujuntúul máakoʼobeʼ, baʼaxeʼ unaj k-paklan líiʼsik k-óol; lelaʼ maases unaj k-beetik le táan k-ilkeʼex u náatsʼal le kʼiinoʼ» (Heb. 10:24, 25). ¿Bix jeʼel k-beetik le baʼax tu yaʼalaj Pabloaʼ?

5. Ka tu yaʼalaj Pablo «koʼoneʼex kaxtik [...] bix jeʼel k-paklan áantikbaʼex[eʼ]», ¿baʼax tu yóotaj u yaʼale, yéetel baʼax unaj k-beetik utiaʼal u béeytal?

⁵ Ka tu yaʼalaj Pablo «koʼoneʼex kaxtik [...] bix jeʼel k-paklan áantikbaʼex[eʼ]» u kʼáat u yaʼal unaj k-tuukul tiʼ u maasil utiaʼal k-ilik baʼax kʼaʼabéettiʼob. Wa chéen k-jáajan saludartik le sukuʼunoʼob teʼ muchʼtáambal yéetel k-tsikbaltik baʼaloʼob maʼ jach kʼaʼanaʼaneʼ, ¿jeʼel wa u béeytal k-aʼalik táan k-kaxtik bix jeʼel k-áantkoʼobeʼ? ¿Máasaʼ maʼatech? Baʼaleʼ lelaʼ maʼ u kʼáat u yaʼal wa unaj k-oksikba ichil u kuxtaloʼobiʼ (1 Tes. 4:11; 1 Tim. 5:13). Wa k-kʼáat líiʼs u yóol le sukuʼunoʼoboʼ, unaj k-ilik baʼax kʼaʼabéettiʼob yéetel baʼax jatsʼuts modos yaantiʼob. Tsʼoʼoleʼ unaj k-ilik xan bukaʼaj u yaabilajoʼob tiʼ Jéeoba bey xan baʼax ku talamtaltiʼob yéetel baʼax maʼatech. Unaj u yilkoʼob u amigoʼon yéetel u yuʼubikoʼob k-yaabiltmoʼob. Baʼaleʼ utiaʼal lelaʼ maʼ chéen unaj k-antal tu yéeteloʼob ken u aktáantoʼob talamiloʼob wa ken lúubuk u yóoloʼobiʼ, baʼaxeʼ tak tuláakʼ súutukiloʼob (Rom. 12:13).

6. ¿Baʼax kun áantik le ancianoʼob u tsʼáaʼob le áantaj kʼaʼabéet tiʼ cada juntúul chan tamanoʼ?

⁶ Le Bibliaoʼ ku yaʼalik tiʼ le ancianoʼoboʼ unaj u ‹kanáantkoʼob u tamanoʼob Dios› yéetel kiʼimak óolal bey xan yéetel tuláakal u yóoloʼob (1 Ped. 5:1-3). Utiaʼal lelaʼ unaj u kʼaj óoltikoʼob tubeel le mejen tamanoʼoboʼ (xok Proverbios 27:23). Le sukuʼunoʼoboʼ maas jeʼel u kʼáatkoʼob áantaj yéetel u jeʼekʼabtik u puksiʼikʼaloʼob wa ku yilkoʼob kiʼimak u yóol le ancianoʼob ken áantajnakoʼoboʼ. Beyoʼ le ancianoʼoboʼ yaan u béeytal u yáantkoʼob cada juntúul chan taman.

7. ¿Baʼax unaj k-beetik wa ku jáan «tʼaan» máax lubaʼan u yóol?

⁷ Pabloeʼ tu yaʼalaj tiʼ le sukuʼunoʼob yanoʼob Tesalónicaoʼ: «Áanteʼex le máaxoʼob minaʼan u muukʼoʼoboʼ» (xok 1 Tesalonicailoʼob 5:14). Ichil le máaxoʼob «minaʼan u muukʼoʼoboʼ» tiaʼan le lubaʼan u yóoloʼoboʼ yéetel le yaan depresión tiʼoboʼ. Proverbios 24:10 ku yaʼalik: «Wa ku lúubul a wóol le ken a wilaba ich talamileʼ, ku yúuchul tumen junpʼíit a muukʼ». Ken k-kaxt bix jeʼel k-áantik juntúul máakeʼ, maʼ u tuʼubultoʼoneʼ máax jach lubaʼan u yóoleʼ yaan kʼiineʼ séeb u jáan «tʼaan» (Job 6:2, 3). Maʼ xaaneʼ chéen ku jáan tʼaan, baʼaleʼ maʼ letiʼe baʼax yaan tu puksiʼikʼaloʼ. Rachelleʼ tu yilaj jach jaaj ka tu tsʼáaj depresión tiʼ u maama. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «In maamaeʼ yaʼab u téenel ku yaʼalik baʼaloʼob yaj in wuʼuyik. Yaʼab u téeneleʼ kin wilik in kʼaʼajsik bix in maama kaʼachi... ku yeʼesik yaabilaj yéetel uts. Tin wileʼ le máax yaan depresión tiʼoʼ maʼ tu puksiʼikʼal ku jóokʼol yaʼab tiʼ le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼ. Maʼ maʼalob ka u kʼáatnúukt máak baʼax ku yaʼalikoʼobiʼ mix ka u beet u kʼasaʼanil». Proverbios 19:11 ku yaʼalik: «Máax ku tuukuleʼ ku kóomkintik u yóol pʼuʼujul, u tsiikileʼ, ku beetik maʼ u táan óoltik u yaʼalaʼal baʼal tiʼ».

8. ¿Tiʼ máaxoʼob maases unaj k-aʼalik k-yaabiltmoʼob, yéetel baʼaxten?

⁸ ¿Bix jeʼel k-áantik le máaxoʼob yaachajaʼan  u yóoloʼob yoʼolal baʼax u beetmoʼoboʼ? Maʼ xaaneʼ lúuboʼob tiʼ junpʼéel kʼeban, baʼaleʼ kex tsʼoʼok u beetkoʼob tuláakal utiaʼal u pʼáatloʼob maʼalob tu táan Jéeobaeʼ láayliʼ yaachajaʼan u yóoloʼobeʼ. Yoʼolal juntúul máax lúub tiʼ junpʼéel kʼeban kajaʼan kaʼach Corinto, baʼaleʼ arrepentirnajeʼ, Pabloeʼ tu yaʼalaj: «[Unaj] a perdonartikeʼex yéetel u jaajil a wóoleʼex bey xan a líiʼskeʼex u yóol, utiaʼal maʼ u sen yaatal u yóol u puksiʼikʼal ikil jach okʼomchajaʼanil u yóol. Le oʼolal táan in jach aʼalikteʼex ka a weʼeseʼex láayliʼ a yaabiltmeʼexeʼ» (2 Cor. 2:7, 8). Jeʼex k-ilkoʼ unaj k-aʼalik tiʼ le máaxoʼob yaachajaʼan u yóoloʼoboʼ, k-yaabiltmoʼob. Maʼ unaj k-aʼalik: «U yojel in yaabiltmaj, maʼ tsaaj in waʼaliktiʼiʼ».

9. ¿Bix k-péeksik k-sukuʼunoʼob u yeʼesoʼob yaabilaj yéetel u beetoʼob baʼaloʼob maʼalobtak?

⁹ Pabloeʼ tu yaʼaleʼ unaj k-kaxtik bix jeʼel k-áantik u maasil «utiaʼal ka yanak yaabilaj t-baatsil bey xan utiaʼal k-beetik baʼaloʼob maʼalobtak». Jeʼex wa taʼaytak u tuʼupul junpʼéel kʼáakʼeʼ unaj k-nuchik utiaʼal u kaʼa jóopol (2 Tim. 1:6). Toʼon xaneʼ, wa k-eʼesik yaabilaj tiʼ le sukuʼunoʼoboʼ jeʼel k-péeksikoʼob u yeʼesoʼob yaabilaj tiʼ Jéeoba bey xan tiʼ u maasileʼ. Wa tu jaajil k-óol k-aʼalik maʼalob baʼax ku beetkoʼobeʼ maʼ kun xuʼulul u beetkoʼob baʼaloʼob maʼalobtak.

10, 11. 1) ¿Tiʼ máaxoʼob kʼaʼabéet u yaʼalaʼal jatsʼuts tʼaanoʼob? 2) Tsikbalt junpʼéel baʼal uchaʼan ku yeʼesik le baʼax k-aʼalikoʼ jeʼel u yáantik juntúul máax lubaʼan u yóoleʼ.

¹⁰ Kex lubaʼan k-óol wa maʼeʼ kiʼ k-uʼuyik u yaʼalaʼaltoʼon jatsʼuts tʼaanoʼob. Juntúul ancianoeʼ ku yaʼalik: «In taataeʼ mix juntéen tu yaʼalajten maʼalob baʼax kin beetik. Ka nojochchajeneʼ mix baʼal in wuʼuyikinba... Kex yaan 50 jaʼaboʼob ten bejlaʼeʼ, láayliʼ kiʼimak in wóol ken aʼalaʼakten tumen in amigoʼob táan in beetik junpʼéel maʼalob meyaj bey ancianoeʼ. Yoʼolal baʼaxoʼob uchaʼanteneʼ in wojel kʼaʼabéet u líiʼsaʼal u yóol máak, le oʼolal teneʼ mantatsʼ kin wilik in beetik». Tuláakal máak kiʼ u yuʼubik u yaʼalaʼal jatsʼuts tʼaanoʼob tiʼ. Jeʼex le precursoroʼob, le sukuʼunoʼob tsʼoʼok u yantal u jaʼabiloʼob yéetel  le máaxoʼob lubaʼan u yóoloʼoboʼ (Rom. 12:10).

¹¹ Wa le máaxoʼob yaantiʼob «le jatsʼuts modos ku taal tiʼ Dios» taak u yáantkoʼob juntúul máak u yutskíint u beeleʼ, unaj u tsolnuʼuktikoʼob yéetel yaabilaj bey xan u yeʼeskoʼobtiʼ le baʼaxoʼob maʼalobtak suuk u beetik kaʼachoʼ (Gal. 6:1). Bey úuchik u yáantaʼal juntúul kiik ku kʼaabaʼtik Miriam. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Ka xuʼul u meyajtaʼal Jéeoba tumen máaxoʼob jach kin biskinba tu yéeteloʼob bey xan ka tu tsʼáaj derrame cerebral tiʼ in taataeʼ pʼáat maʼ tin kaxtik baʼax in beete. Jach lúub in wóol kaʼachi. Le oʼolaleʼ utiaʼal in chʼaʼik in wiikʼeʼ, káaj in jóokʼol yéetel juntúul xiʼipal maʼ j-Jaajkunajiʼ». Yoʼolal le baʼax tu beetoʼ, le kiikoʼ tu yuʼubaj maʼ tu náajaltik ka yaabiltaʼak tumen Jéeoba yéetel tu tuklaj u pʼatik le múuchʼuliloʼ. Baʼaleʼ kʼaʼajsaʼabtiʼ tumen juntúul anciano bix tsʼoʼok u yeʼesik chúukaʼan óolal. Tumen kʼuch tu puksiʼikʼal le baʼax aʼalaʼabtiʼoʼ, tu kʼamaj u yáantaʼal tumen le ancianoʼoboʼ. Letiʼobeʼ tu yáantoʼob Miriam u tsʼáa cuenta láayliʼ yaabiltaʼan tumen Jéeobaeʼ. Yoʼolal baʼax tu beetoʼobeʼ Miriameʼ tu kaʼa yaabiltaj Jéeoba. ¿Baʼax úuch ka tsʼoʼoki? Miriameʼ xuʼul u biskuba yéetel le xiʼipaloʼ ka seguernaj u meyajtik Jéeoba.

12. ¿Baʼax jeʼel u yúuchul wa k-ketik le sukuʼunoʼob yéetel u maasil, k-aʼalik baʼal tiʼob yéetel k-beetik u yuʼubikoʼob maʼ tu beetkoʼob le bukaʼaj unajoʼ?

¹² Maʼ k-kʼáat k-beet u yuʼubikuba jelaʼan le sukuʼunoʼoboʼ. Wa k-ketikoʼob yéetel u maasil, k-aʼalik baʼal tiʼob tumen maʼ tu beetkoʼob baʼax k-tuklik maʼalob yéetel k-beetik u yuʼubikoʼob maʼ tu beetkoʼob le bukaʼaj unajoʼ, maʼ xaaneʼ tu káajbaleʼ yaan u tsʼáaik u yóol u meyajtoʼob Jéeoba, baʼaleʼ maʼ kun xáantal. Baʼaleʼ wa k-áantik le sukuʼunoʼob u natsʼubaʼob yiknal Jéeoba yéetel baʼax k-aʼalik, tsʼoʼoleʼ k-ilik u kʼuchul tu puksiʼikʼaloʼobeʼ yaan u tsʼáaik u yóol u meyajtoʼob Jéeoba mantatsʼ (xok Filiposiloʼob 2:1-4).

13. ¿Baʼax táakaʼan ichil k-líiʼsik u yóol le sukuʼunoʼoboʼ? (Ilawil le foto yaan tu káajbal le xookaʼ.)

¹³ «Unaj k-paklan líiʼsik k-óol; lelaʼ maases unaj k-beetik le táan k-ilkeʼex u náatsʼal le kʼiinoʼ.» Ichil le u paklan líiʼsik u yóol máakoʼ táakaʼan k-áantik le sukuʼunoʼob u maas tsʼáa u yóol u meyajtoʼob Jéeobaoʼ. Ken k-áantba utiaʼal ka yanak yaabilaj t-baatsil bey xan utiaʼal k-beetik baʼaloʼob maʼalobtakeʼ, bey ka k-nuch junpʼéel kʼáakʼ utiaʼal maʼ u tuʼupuleʼ. Baʼaleʼ ken k-líiʼs u yóol le sukuʼunoʼoboʼ bey ka k-tsʼáa uláakʼ siʼ utiaʼal u maas tʼaʼabal le kʼáakʼoʼ. Unaj k-líiʼsik u yóol le máaxoʼob yaj u yóoloʼoboʼ. Unaj k-tʼankoʼob yéetel yaabilaj, maʼ unaj u yuʼubaʼal táan k-kʼeyajiʼ (Pro. 12:18). Jach unaj ‹k-uʼuyik baʼax ku yaʼalaʼaltoʼon› yéetel «maʼ unaj [k-]séeb tʼaaniʼ» (Sant. 1:19). Wa k-chʼenxikintik baʼax ku yaʼalik le sukuʼunoʼob yéetel k-tuukul tiʼ baʼax ku aktáantkoʼoboʼ yaan u béeytal k-ilik wa lubaʼan u yóoloʼob, beyoʼ yaan k-líiʼsik u yóoloʼob yéetel baʼax k-aʼalik.

14. ¿Baʼax tu beetaj juntúul anciano utiaʼal u yáantik juntúul sukuʼun lubaʼan u yóol?

 ¹⁴ Koʼoneʼex ilik bix juntúul anciano jach utseʼ tu yáantaj juntúul sukuʼun tsʼoʼok u máan jaʼaboʼob maʼ tu jóokʼol kʼaʼaytaj. Ka tu yuʼubaj le anciano baʼax ku yaʼalik le sukuʼunoʼ, tu tsʼáaj cuenta láayliʼ u yaabiltmaj Jéeobaeʼ. Ku xakʼalxoktik U Pʼíich Tulumil Kanan yéetel ku beetik tuláakal utiaʼal u bin muchʼtáambal. Baʼaleʼ tsʼíikilnaj yoʼolal baʼax ku beetik jujuntúul sukuʼunoʼob teʼ múuchʼuliloʼ. Le ancianooʼ tu chʼenxikintaj baʼax tu yaʼalaj, maʼ tu jáan tsolnuʼuktiʼ. Tsʼoʼoleʼ tu yeʼesaj tiʼ le sukuʼunoʼ jach yaabiltaʼan letiʼ yéetel u familia. Jujunpʼíitileʼ le sukuʼunoʼ tu tsʼáaj cuenta xuʼul u meyajtik le Dios u yaabiltmaj tumen tu chaʼaj u lúuʼsaʼal u yóol tumen baʼaxoʼob uchaʼantiʼ. Ka tsʼoʼokeʼ le ancianooʼ tu yaʼalajtiʼ ka múul jóokʼkoʼob kʼaʼaytaj. Yoʼolal le baʼax tu beetaj le ancianooʼ, le sukuʼunaʼ tu chʼaʼjoʼoltaj u kaʼa meyajtik Jéeoba, tsʼoʼoleʼ ka máan kʼiineʼ tu beetaj baʼax kʼaʼabéet utiaʼal u kaʼa meyaj bey ancianoeʼ.

15. ¿Bix jeʼel k-beetik jeʼex Jéeoba ken k-líiʼs u yóol le lubaʼan u yóoloʼoboʼ?

¹⁵ Yaan horaeʼ le áantaj k-tsʼáaik tiʼ wa máaxoʼ maʼ jach séebaʼan u yilaʼal u yichiʼ. Baʼaleʼ maʼ unaj u xuʼulul k-áantikiʼ. Pabloeʼ tu yaʼalaj: «Áanteʼex le máaxoʼob minaʼan u muukʼoʼoboʼ, yanakteʼex paciencia tiʼ tuláakal máak» (1 Tes. 5:14). Jeʼex k-ilkoʼ maʼ unaj u xuʼulul k-áantik le máaxoʼob lubaʼan u muukʼoʼoboʼ. Teʼ Bibliaoʼ k-ilik bix chúukpajik u yóol Jéeoba tiʼ máaxoʼob meyajtik lúub u yóoloʼob. Tu yilaj bix u yuʼubikuba Elías yéetel tu tsʼáaj baʼax kʼaʼabéettiʼ utiaʼal u beetik le meyaj u kʼubéentmajtiʼoʼ (1 Rey. 19:1-18). Tu chʼaʼaj xan óotsilil tiʼ David ka tu yilaj tsʼoʼok u arrepentir yéetel u jaajil u yóol (Sal. 51:7, 17). Jéeoba xaneʼ tu yáantaj le máax tsʼíibt le Salmo 73, tumen tu yilaj jach óolak xuʼuluk u meyajtaʼal tumen le máakaʼ (Sal. 73:13, 16, 17). Teʼ kʼiinoʼob xanaʼ Jéeobaeʼ ku yeʼesik u yaabilaj tiʼ máaxoʼob meyajtik, maases wa kʼiilil u puksiʼikʼaloʼob (Éxo. 34:6). «Tuláakal jaʼatskab kʼiineʼ ku túumbental» yéetel «minaʼan u xuul» u chʼaʼ óotsilil (Lam. 3:22, 23). Letiʼeʼ ku páaʼtik xan ka k-eʼes yaabilaj tiʼ máaxoʼob lubaʼan u yóoloʼob.

16, 17. Le táan u náatsʼal u xuul le kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ, ¿baʼax unaj u beetik máaxoʼob meyajtik Dios, yéetel baʼaxten?

¹⁶ Tiʼ le 33,000 máakoʼob beetaʼab u xíimbaloʼob desde Sachsenhausenoʼ, u milesil kíimiʼ. Baʼaleʼ mix juntúul tiʼ le 230 j-Jaajkunajoʼob kíimoʼoboʼ. Le úuchik u paklan líiʼsik u yóoloʼoboʼ le áantoʼob utiaʼal maʼ u kíimloʼob.

¹⁷ Bejlaʼeʼ tiaʼanoʼon teʼ «bej ku bisik máak tiʼ kuxtaloʼ» (Mat. 7:14). Maʼ kun xáantaleʼ yaan k-kʼuchul teʼ túumben luʼum tuʼux mantatsʼ kun antal justiciaoʼ (2 Ped. 3:13). Baʼaleʼ le maʼ kʼuchkoʼonoʼ unaj k-paklan áantikba utiaʼal maʼ u xuʼulul k-bin teʼ bej ku bisik máak teʼ kuxtal minaʼan u xuuloʼ.