Ken kíimik utúul máax k-yaabiltmaj

Tu áakʼabil martes 17 tiʼ julio tiʼ 2007, upʼéel avioneʼ maʼ páajchaj u jeʼelel tubeel tiʼ upʼéel nojoch aeropuerto yaan tu noj kaajil São Paulo, Brasil. Le avionoʼ tu chʼaktaj upʼéel noj bejeʼ ka chocarnaj tiʼ upʼéel nojoch bodega. Óoliʼ doscientos máakoʼob kíimoʼobiʼ.

LE nojoch loob úuch tu luʼumil Brasiloʼ, mix bikʼin kun tuʼubul tiʼ le máakoʼob yaan máax kíim tiʼoboʼ. Utúul tiʼ letiʼobeʼ, Claudete, letiʼeʼ táan kaʼach u chaʼantik televisión ka tu yojéeltaj le baʼax úuchoʼ. Renato, u hijoeʼ tiaʼan kaʼach teʼ avionoʼ. Chéen 26 jaʼaboʼob yantiʼ, yéetel óoxpʼéel mes u bin kaʼach u tsʼoʼokol u beel. Claudeteeʼ tu séebaʼanil tu yilaj u tʼanik tu celular. Baʼaleʼ ka tu yilaj maʼ núukaʼabtiʼeʼ, tu chaʼaj u lúubleʼ ka joʼopʼ u sen awat okʼol.

Antje xaneʼ kíim u novio tiʼ upʼéel accidente tu mesil enero tiʼ 1986. Le ka tu yojéelteʼ jach léek u nervios. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Maʼ tin jáan creertaj le baʼax úuchoʼ. Kin tuklik kaʼacheʼ chéen táan in wayakʼtik upʼéel baʼax kʼaas yéetel ken aajkeneʼ yaan in wilik mix baʼal úuchi. Joʼopʼ in kikilankil yéetel jach yaachaj in puksiʼikʼal, bey ka loxaʼak u chuun in nakʼeʼ». Antjeeʼ kʼojaʼanchaji, ichil óoxpʼéel jaʼab jach lubaʼan u yóol. Kex tsʼoʼok maas tiʼ veinte jaʼaboʼob kíimik u novioeʼ tak bejlaʼa láayliʼ ku kikilankil ken u kʼaʼajs le baʼax úuchoʼ.

Minaʼan tʼaanoʼob utiaʼal u yaʼalaʼal bix u yuʼubkuba wa bukaʼaj muʼyaj ku beetik utúul máak ken jáan kíimik utúul máax u yaabiltmaj. Yéetel kex u yojel máak taʼaytak u kíimil utúul máax u yaabiltmeʼ, láayliʼ ku yaatal u yóol ken kíimikeʼ. U jaajileʼ, tuláakal máak ku muʼyaj ken úuchuk upʼéel baʼal beyaʼ. Chéen tukult baʼax úuch tiʼ Nanci le ka kíim u maama tu jaʼabil 2002. Kex jach úuch joʼopʼok u muʼyajeʼ, le kʼiin ka kíimoʼ, Nancieʼ pʼáat maʼ tu kaxtik baʼax u beet le kulukbal tu pisoi le hospitaloʼ. Letiʼeʼ tu yuʼubaj bey minaʼan u beelal u kuxtaleʼ. Kex tsʼoʼok u máan cinco jaʼaboʼobeʼ, láayliʼ ku yokʼol ken u kʼaʼajs u maamaeʼ.

Le doctora Holly G. Prigersonoʼ, ku yaʼalik: «U jaajileʼ maʼatech u xuʼulul u muʼyaj máak ken kíimik utúul máax u yaabiltmaj, chéen ku suuktal tiʼ máak u yilik minaʼan». Wa yaan máax a yaabiltmaj tsʼoʼok u kíimileʼ, maʼ xaaneʼ ka tuklik: «¿Chéen wa teen ku jach yaatal in wóol yoʼolal le baʼax úuchoʼ? ¿Baʼax jeʼel u yáantken utiaʼal maʼ u maas lúubul in wóoleʼ? ¿Yaan wa u kʼuchul u kʼiinil in kaʼa ilik?». Teʼ tuláakʼ xookoʼ yaan u núukaʼal le kʼáatchiʼobaʼ bey xan uláakʼ kʼáatchiʼob.

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 3]

EVERTON DE FREITAS/AFP/Getty Images