Le máaxoʼob ku chʼaʼchiʼitik le Bibliaoʼ: ¿jach wa kuxlajoʼob yaʼab jaʼaboʼob?

TU KʼIINIL 4 tiʼ agosto tiʼ u jaʼabil 1997, Jeanne Louise Calmenteʼ, kíim tu kaajal yaan tu noojolil Francia, le yaan 122 jaʼaboʼob tiʼoʼ.

Le baʼaxoʼob tsʼoʼok u beetik le ciencia utiaʼal u kanáantik u toj óolal máak yéetel uláakʼ baʼaloʼoboʼ, tsʼoʼok u beetik u taaktal u kuxtal máak maas yaʼab jaʼaboʼob. Baʼaleʼ maʼ yaʼab xiiboʼob yéetel koʼoleloʼob ku chukik 100 jaʼaboʼob tiʼobiʼ. Le oʼolal ken ojéeltaʼak yaan juntúul máax yaʼab u jaʼabil, jeʼex le ma Calmentoʼ, ku tsʼaʼabal ojéeltbil.

Baʼaleʼ le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le máaxoʼob ku chʼaʼchiʼitikoʼ kuxlajoʼob maas yaʼab jaʼaboʼob. Ku tʼaan tak tiʼ máaxoʼob óolak u chuk 1,000 jaʼaboʼob tiʼob. Baʼaleʼ ¿jaaj wa lelaʼ? ¿Jeʼel wa u páajtal u kuxtal máak jach yaʼab jaʼaboʼobeʼ? ¿Baʼaxten maʼalob ka k-ojéelt u núukil le kʼáatchiʼobaʼ?

Kuxlajoʼob yaʼab jaʼaboʼob

U libroil Genesiseʼ ku tʼaan tiʼ siete máakoʼob tu chukaj maas tiʼ 900 jaʼaboʼob tiʼob, jeʼex: Adán, Set, Enós, Quenán, Jared, Matusalén yéetel Noé (Génesis 5:5-27; 9:29). Le máakoʼobaʼ kuxlajoʼob táanil tiʼ le Búulkabaloʼ, yéetel anchajoʼob ichil le yáax diez chʼiʼibaloʼoboʼ. Maʼ xaaneʼ a wuʼuymaj u tsikbalil jujuntúul tiʼ letiʼobiʼ, jeʼex Matusaleneʼ kuxlaj 969 jaʼaboʼob, yéetel tak bejlaʼeʼ maʼ anchajak uláakʼ máax kuxlak jeʼex letiʼoʼ.

Le Bibliaoʼ ku chʼaʼchiʼitik uláakʼ veinticinco máakoʼob kuxlajoʼob maas yaʼab jaʼaboʼob tiʼ le suuk yantal tiʼ máak bejlaʼoʼ; yanoʼobeʼ kuxlajoʼob 300, 400 wa tak 700 jaʼaboʼob (Génesis 5:28-31; 11:10-25). ¿Chéen wa ta tʼaan tuus jeʼex u tuklik yaʼab máakoʼ?

¿Uchaʼan wa chéen tuus?

¿Bix úuchik u yojéeltaʼal wa jach kuxlaj yaʼab jaʼaboʼob le ma Calmentoʼ? Le Instituto Max Planck de Investigación Demográfica, yaan Alemaniaoʼ, ku yaʼalikeʼ le máaxoʼob investigartoʼ  tu yiloʼob jach kuxlaj yaʼab jaʼaboʼob yoʼolal le baʼaxoʼob tu yaʼalaj yoʼolal u kuxtal; yéetel u kuxtal u láakʼtsiloʼoboʼ. Le baʼaxoʼob tu yaʼaloʼ ilaʼab wa jaajtak teʼ registro civiloʼ, teʼ periodicoʼoboʼ yéetel tiʼ le baʼax tsʼíibtaʼab tumen le máaxoʼob kuxlajoʼob teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ. Maʼ béeychaj u yilaʼal wa láaj jaaj le baʼaxoʼob tu yaʼaloʼ; baʼaleʼ le ilaʼaboʼoboʼ tu yeʼesaj jach letiʼe jaʼab yaan kaʼach tiʼoʼ.

Lelaʼ láayliʼ xan bey u yúuchul yéetel le Bibliaoʼ. Kex maʼ tu páajtal u láaj ilaʼal cada junpʼéel tiʼ le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼ, le tsʼoʼok u xakʼaltaʼaloʼoboʼ ku chíikbesik jaaj le baʼaxoʼob ku yaʼalik uchaʼanoʼ, le baʼaxoʼob yaan yil yéetel le ciencia bey xan le fechaʼob yaan ichiloʼ. * Lelaʼ ku yeʼesikeʼ jeʼel u páajtal k-confiar tiʼ le Bibliaoʼ tumen ku yaʼalik: «Jajal Dioseʼ ku beetik tuláakal baʼal jaaj, kex tuláakal máak ku tuus» (Romailoʼob 3:4). Tumen le Biblia «Jajal Dios tsʼáa tiʼ tuukul utiaʼal ka tsʼíibtaʼak[oʼ]» ku yeʼesikeʼ jach jaaj baʼax ku yaʼalik (2 Timoteo 3:16).

Tuukulnakoʼon tiʼ máax tsʼíibt u libroil Génesis. Le máakaʼ Dios tsʼáa tu tuukul u tsʼíibtik le yáax cinco libroʼob ku taasik le Bibliaoʼ, wa le Pentateucooʼ, u kʼaabaʼ le máakaʼ Moisés; juntúul tiʼ le máaxoʼob jach kʼaj óolaʼan yéetel ku kʼaʼajsaʼal tumen yaʼab máakoʼoboʼ. Le judíoʼoboʼ ku yilkoʼob Moisés bey u maas nojchil le j-kaʼansajoʼob anchajaʼanoʼ, le musulmanoʼoboʼ ku yilkoʼob bey juntúul nojoch profetaeʼ yéetel le cristianoʼoboʼ ku yilkoʼob bey juntúul máax tu chíikbesaj bix kun kuxtal Jesucristo ken taalakeʼ. ¿Máasaʼ jeʼel u páajtal k-creertik le baʼax ku yaʼalik le máak jach kʼaj óolaʼanaʼ?

¿Jaʼaboʼob wa mesoʼob?

Yaan máaxoʼob aʼalikeʼ teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ jelaʼan bix u xoʼokol le kʼiinoʼoboʼ yéetel ken tʼaanak le Biblia tiʼ jaʼaboʼoboʼ, u jaajileʼ táan u tʼaan tiʼ mesoʼob. Baʼaleʼ u libroil Genesiseʼ ku yeʼesikeʼ le bix u xoʼokol le kʼiinoʼob úuchjeakiloʼ, óoliʼ chíikaʼan tiʼ bix u xoʼokol teʼ kʼiinoʼobaʼ. Koʼox ilik kaʼapʼéel baʼax eʼesik. Yáaxeʼ u libroil Genesiseʼ ku yaʼalikeʼ le Búulkabaloʼ káaj «tiʼ u kʼiinil [diecisiete] tiʼ le kaʼapʼéel mesoʼ, yaan kaʼach tiʼ Noé seiscientos jaʼaboʼob jach tiʼ le kʼiinoʼ». Tsʼoʼoleʼ ku yaʼalikeʼ búul le Luʼum ich «ciento cincuenta kʼiinoʼob[oʼ]» yéetel «tu kʼiinil [diecisiete] tiʼ u mesil siete ka jeʼel le cheem yóokʼol u witsil Ararat[oʼ]» (Génesis 7:11, 24; 8:4). Jeʼex k-ilkoʼ le ciento cincuenta kʼiinoʼob ku yaʼalikoʼ, cinco meses (desde 17 tiʼ le kaʼapʼéel mesoʼ tak 17 tiʼ le u siete mesoʼ). Lelaʼ ku yeʼesikeʼ cada junpʼéel mes ku chʼaʼchiʼitaʼal tu libroil Genesisoʼ ku taasik xan treinta kʼiinoʼob.

U kaʼapʼéeleʼ letiʼe baʼax ku yaʼalik Génesis 5:15-18, teʼ Traducción del Nuevo Mundooʼ. Teʼeloʼ ku yaʼalikeʼ Mahalaleleʼ 65 jaʼaboʼob yaantiʼ ka anchaj u hijo, yéetel ka tsʼoʼokeʼ kuxlaj uláakʼ ochocientos treinta jaʼaboʼob. Enoc, u yáabil Mahalaleleʼ, anchaj xan juntúul u hijo le yaan 65 jaʼaboʼob tiʼoʼ (Génesis 5:21). Bey túunoʼ wa bejlaʼa cada jaʼab ku yaʼalik le Biblia junpʼéel mesoʼ, bejlaʼa cinco jaʼaboʼob yaan tiʼ le máakoʼob ka anchaj u paalaloʼoboʼ. Lelaʼ maʼ tu páajtal u creertaʼal.

Le baʼaxoʼob xan tsʼoʼok u kaxtik le arqueologoʼoboʼ ku yeʼesik jach jaaj le baʼax ku yaʼalik le Biblia yoʼolal le máakoʼobaʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ Abrahameʼ lukʼ tu kaajil Ur utiaʼal ka xiʼik kajtal Harán, tsʼoʼoleʼ bin Canaán; teʼeloʼ baʼatelnaj yéetel Kedorlaomer, u reyil Elam, yéetel tu ganartaj (Génesis 11:31; 12:5; 14:13-17). Le arqueologoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ tuláakal le kaajoʼob yéetel le máakoʼob ku chʼaʼchiʼitaʼaloʼoboʼ, jach yanchajoʼob. Tsʼoʼoleʼ le baʼaxoʼob tsʼoʼok u kaxtaʼal yoʼolal bix le kúuchiloʼob yéetel le baʼaxoʼob suuk u beetaʼal tu kʼiiniloʼob Abrahamoʼ, ku yeʼesik jaaj le baʼaxoʼob ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Yéetel le baʼaxoʼob tsʼoʼok k-ilkaʼ, ¿máasaʼ jeʼel u páajtal k-creertik jach kuxlaj 175 jaʼaboʼob Abrahameʼ? (Génesis 25:7).

Jeʼex tsʼoʼok k-ilkoʼ maʼ tu páajtal k-aʼalik wa maʼ jaaj le baʼax ku yaʼalik le Biblia yoʼolal le máaxoʼob kuxlajoʼob yaʼab jaʼaboʼoboʼ. Baʼaleʼ ¿baʼaxten maʼalob ka k-il bukaʼaj jaʼaboʼob kuxlajoʼob?

 ¿Jeʼel wa u páajtal u kuxtal minaʼan u xuul máakeʼ?

Wa k-máansik t-tuukul tuláakal le máaxoʼob kuxlajoʼob úuchjeakiloʼ jeʼel u páajtal k-ilkeʼ le wíinkliloʼ beetaʼan jach maʼalob utiaʼal maʼ u kíimil. Le baʼaloʼob túumbentak ku meyaj tiʼ le cientificoʼoboʼ, tsʼoʼok u beetik u yilkoʼob jach jatsʼuts k-wíinklil yéetel jach yaan u páajtalil u tsʼakikuba tu juunal. ¿Baʼax tsʼoʼok u kʼuchul u naʼatoʼob yéetel lelaʼ? Maʼ unaj u kíimil máakiʼ. Le oʼolal le profesor Tom Kirkwood ku meyaj tiʼ baʼaxoʼob yaan yil yéetel tsʼaakoʼobeʼ, tu yaʼalaj: «Le cienciaoʼ tak bejlaʼa maʼ kʼuchuk u naʼat baʼaxten ku chʼíijil máakeʼ».

Baʼaleʼ Jéeobaeʼ u yojel baʼaxten ku chʼíijil máak yéetel u yojel bix ken u xuʼulsil. Le ka beetaʼab Adaneʼ, minaʼan kaʼach u kʼeban yéetel jeʼel u páajtal u kuxtal utiaʼal minaʼan u xuuleʼ. Baʼaleʼ Adaneʼ maʼ tu yuʼubaj tʼaaniʼ yéetel kʼebanchaj tu contra Dios, úuchik u beetik lelaʼ joʼopʼ u chʼíijil yéetel kíimi. Lelaʼ letiʼe baʼax maʼ kʼuchuk u naʼat le cientificoʼoboʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Yoʼolal juntúuliliʼ máak ook le kʼeban tiʼ le yóokʼol kaabaʼ ka tu taasaj yéeteleʼ le kíimiloʼ, bey xan máanik xan le kíimiloʼ tiʼ tuláakal máakoʼob tumen tuláakal kʼebanchajoʼob» (Romailoʼob 5:12). Jeʼex k-ilkoʼ k-kʼojaʼantal, k-chʼíijil yéetel k-kíimil yoʼolal le kʼeban tu máansajtoʼon Adanoʼ.

Baʼaleʼ Jéeobaeʼ láayliʼ u kʼáat ka lukʼuk le kʼeban t-wíinkliloʼ yéetel ka yanaktoʼon kuxtal minaʼan u xuul. Le oʼolal tu túuxtaj Jesucristo, u Hijo, utiaʼal ka u tsʼáa u kuxtal utiaʼal ka u tokoʼon tiʼ le kʼebanoʼ. 1 Corintoiloʼob 15:22, ku yaʼalik: «Jeʼel bix tuláakal ku kíimil tu yoʼolal Adaneʼ, bey xan tiʼ tuláakal kun yantal kuxtal tu yoʼolal Cristo». Le máaxoʼob kuxlajoʼob táanil tiʼ le Búulkabaloʼ maas anchaj kiʼimak óolal tiʼob tumen maʼ úuch kʼebanchajak Adaniʼ. Baʼaleʼ bejlaʼeʼ naatsʼ yanoʼon tiʼ u kʼiinil u kaʼa tsʼáaik Jéeoba le kuxtal beyaʼ. Le ken u luʼstoʼon le kʼebanoʼ, maʼ ken k-chʼíijil mix ken k-kíimil (Isaías 33:24; Tito 1:2).

¿Baʼax unaj k-beetik utiaʼal k-kʼamik le kuxtal minaʼan u xuuloʼ? Yáaxeʼ maʼ unaj k-tuklik wa chéen junpʼéel baʼal maʼ kun úuchliʼ. Kʼaʼajaktoʼoneʼ Jesuseʼ tu yaʼalaj: «Le máax ku chʼenxikin[tik] le baʼax kin waʼalikaʼ yéetel ku yoksaj óoltik máax túuxteneʼ yaan kuxtal minaʼan u xuul tiʼ» (Juan 5:24). Bey túunoʼ unaj k-xokik le Bibliaoʼ yéetel k-tsʼáaik ichil k-kuxtal le baʼax k-kanikoʼ. Wa k-beetik beyaʼ táan k-tsʼáaik ichil k-kuxtal le baʼax ku yaʼalik Pabloaʼ: «[Yanakteʼex] le ayikʼalil ku tsʼáaik tuʼux [a jéetsʼeleʼex] maʼalob utiaʼal le kʼiinoʼob bíin taalakoʼ, yéetel bíin [a macheʼex] le kuxtal minaʼan u xuuloʼ» (1 Timoteo 6:19). Jeʼel u páajtal k-aʼalikeʼ le Máax beet u kuxtal le máakoʼob yaʼab jaʼaboʼob úuchjeakiloʼ, jeʼel xan u beetik k-kuxtal utiaʼal minaʼan u xuuleʼ.

[Tsolajiloʼob]

1000

969 MATUSALÉN

950 NOÉ

930 ADÁN

900

 

 

 

800

 

 

 

700

 

 

 

600

 

 

 

500

 

 

 

400

 

 

 

300

 

 

 

200

 

 

 

100 U KUXTAL WÍINIK BEJLAʼEʼ

 

 

 

JAʼAB